احمد الفرغانی

جهان علم – فن رواجیگه اولکن حصه قۉشگن ینه بیر بویوک بابامیز احمد الفرغانی 176 قویاش هجری ( 797 میلادی) یـیلده فرغانه نینگ قووه شهریده توغیلگن. او یاشلیگیده علم- فن اساسلرینی چوقور اۉرگندی. اۉز علمینی ینه ده چوقورله شتیـریش مقصدیده اۉرته آسیانینگ اۉشه دورده گی اېنگ یـیریک علم- فن مرکـزی مـرو شهریگه کېله دی. 198 قویاش هجری (819 میلادی) یـیلـدن باشله ب بغداد شهریده گی " بیت الحکمة " ده نجوم، ریاضی و جغرافیا کبـی فنلـر ساحه سیده ایجاد قیله دی ( اثر یازه دی). اونینگ نامینی مشهور قیلیب یوبارگن " نجوم اساسلری حقیده کتاب" اثری 12 اینچی میلادی عصر (قرن) ده اوروپاده لاتین تیلیگه ترجمه قیلینه دی. بو اثر احمد الفرغانی نی اوروپا ده " Alfraganus" نامی بیلن مشهور قیلیب یوبارگن. عین پَـیـتده (زمانده) اثرنینگ اۉزی اوروپا مملکتلـری عالی اۉقو یورتلـری ده بیر نېچه عصر دوامیده درسلیک صفتیده اۉقیتیلگن.

علامه نینگ نجوم فـنیده گی بویوک خـزمتلری اوچون اوروپالیکـلر 16 اینچی عصرده آی ده گی کره تیر(حفره) لردن بیریگه اونینگ نامینی بیریشگن.

احمد الفرغانی اۉز دوری نینگ مشهور اختراعچیسی هم بۉلگن. چنانچی، 240 قویاش هجری ( 861 میلادی) یـیلده او مصرگه کیلیب نیل دریاسی سوی نینگ سطحینی اۉلچَـوچی قورولمه (ساختمان) یره تگن. مصرلیکلرگه بوندی قورولمه جوده ضرور ایدی. چونکه اولر اوچون نیل دریاسی نینگ سوی قچان تاشیشینی انیق بیلیش حیات – ممات مسأله سی بۉلگن. زیرا، دهقانچیلیک نینگ قندی نتیجه بېریشی عیناً شونگه باغلیک بۉلگن. جهان علم- فنی ترقیاتیگه اولکن حصه قوشگن بویوک بابامیز 244 قویاش هجری (865 میلادی) یـیلده مصرده وفات ایتگن.            

تفتازانی (تۉلیق اسمی محمد ابن عمر سعدالدین التفتازانی) (1332 میلادی، نسا یانیده گی تفتزان قشلاغیده توغیلگن و 1392-12-8 میلادی سمرقنده وفات اېتگن)- قاموسی عالم. تفتازانی قریب 30 ییل دوامیده هرات و ماورالنهر تورلی شهرلریده گی مدرسه لرده فلسفه و منطقدن دیر بېرگن. سۉنگره امیر تېمور دعوتیگه بناءً سمرقندگه کېلیب، سراییده خذمت قیلگن و عمری نینگ آخریگه چه شو سرایده یشه ب ایجاد بیلن شغل لنگن. تفتازانی نینگ نظری میراثی اۉرته عصرلر فننی نینگ برچه ساحه لرینی اۉز ایچیگه آلگن بۉلیب، قرآن تفسیری دن باشقه اثرلری عرب تیلیده یازیلگن. بو اثرلردن 14-16 عصرنینگ 2 یریمیگه چه ماورالنهر و اونینگ اطرافیده گی مدرسه لرده اۉقو قوللنمه سی صفتیده فایده لنیلگن. منطق، حقوق، ریاضیات، نجومگه دایر اثرلر یازگن. بیزگه چه "شرح العقاید) (ابوحفص نفسی نینگ "عقایدالنفسی" اثریگه شرح)، "تهذیب المنطق و الکلام" (منطق و کلامگه صیقل بېریش)، "السّعدیه" (13-عصر آخیری و 14-عصر بیرینچی یریمیده بیرینچی یشه گن کاتبی نینگ منطقگه عاید "الشمسیه" رساله سیگه یازیلگن شرح)، "المطول" (نطق صنعتیگه عاید "کېنگ تلقین")، "مختصرالمعانی" (بدیع گه عاید "قیسقه چه معنالر)، "الرشاد الهادی" (عرب تیلی گرامریگه عاید "یۉل باشلوچی رهبر")، "مقاصد الطالبین" (فلسفه و کلامگه عاید "طالب علم لرنینگ مقصدلری")، "رساله فی الزوایه المثلث" ("اوچ برچک نینگ برچک لری حثیده رساله") کبی اثرلر یېتیب کيلگن. تفتازانی اۉزیدن آلدین اۉتگن متفکرلرنینگ اثرلریگه تورلی شرحلر یازگن. جمله دن نی صبوری نینگ "حساب حقیده قویاشی رساله" اثر یگه 2ته شرح یازگن: بیرینچی سی- "قویاش رساله" (1389 میلادی) و ایککینچی سی- "اوچ برچک برچکلری حقیده رساله" بۉلیب، بیرینچی سی نینگ هندسی قسمینی شرح له ی دی.

بویوك شاعر حكیم جمال الدین ابو محمد الیاس بن یوسف بن زكی بن مؤید نظامی گنجه ‌یی، هجری قمری آلتینچی عصرده یشب اۉتگن. او تخمین هجری قمری 530 ییلیده آذربایجان نینگ گنجه شهریده توغیلیب وایه ‌گه یېتدی و بوتون عمری بۉیی اۉشه یېرده یشب ایجاد قیلدی. نظامی شعریتده خمسه‌ چیلیكنی باشلب بېرگن بویوك سۉز استادی سنه ‌له ‌دی.

هرچند ایریم تحقیقاتچیلر اونی فارس یا كه كُرد دېب تانیتیشده اورینگن بۉلسه ‌لرده، بیراق اصلیده او تورك بۉلگن. چنانكه او، اۉز زمانیده آنه تیلی بۉلمیش توركی گه اعتبار بېریلمه‌گنیدن شونده ‌ی شكایت قیلگن اېدی:

توركی ام را در این حبش نخرند

لاجرم دوغبای خوش نخورند

ماه لر آیم  نادره  یوسک بدیعی استعداد  صاحیبه سی ، دلکش ، صمیمی ، معرفت پرور اوزبیک اعیالی دیر .او اویسی ، محزونه ، دلشاد برنا ، عنبر آتین  کبی اوزبیک ممتاز شاعره لری صفی نینگ  سرداری بولگن .شاعره  1792 ییلی اندیجان حاکمی رحمان قلی بیی عایله سیده توغیلدی . اوتکر ذهنلی  ماه لر آیم  آتین آیی قولیده  تعلیم آلدی ، خصوصی  مطالعه بیلن شغل لندی . شرق ممتاز ادبیاتینی جدی  اورگندی ، شعرلر مشق قیلیب ، یاشلیگیده یاق شاعره  صفتیده تنیلدی . 

ابو  عبدالله محمد ابن  موسی  780 ییلده خیوه ده توغیلگن . خوارزمی دنیاگه  مشهور ریاضیدان  و منجم صفتیده  تنیلگن . اونینگ نامی  تاریخده  قالدیرگن  بیوک  اثر  "الجبر والمقابله " رساله سیدیر .عالم  850 ییلده  بغداد شهریده وفات  یتگن .
الخوارزمی  مأمون اکادمیه سینینگ  إیلیک  تشکیلاتچیلریدن  و ینگ فعال  اعضالریدن  بیری یدی.
او  الفرغانی  بیلن  بغداد ده  رصدخانه قوریشگه  باشچیلیک قیلدی . رصدخانه ده گی  اسبابلر  یاردمیده  کاءنات سیرلرینی  و یر  کره سینی  اؤرگندی . الخوارزمی  و الفارابی  باشچیلیگیده گی  عالملر   1000 دن  آرتیق  یولدوزلرنی  تیکشیردیلر  همده  اولرنینگ جایلنیش  خریطه سینی  توزدیلر . یر  کره سینینگ أیلهنه  اوزونلیگینی  انیقله دیلر .

اسمی محمود  آته سی نینگ اسمی حسین محمّد اؤغلی  1008-إینچی میلادی، 380-إینچی هجریده ،  حاضرگی قیرغیزستانگه تیگیشلی ایسق کؤل یقینیده گی بارسغان  شهریده، ایریم منبعلرگه کؤره کاشغر نینگ  جنوب غربیده گی اوپَل قیشلاغی نینگ اؤزیغ محلله سیده توغیلگن. باشقه منبعلرده محمود کاشغری نینگ تؤلیق اسمی  شمس الدین محمّد ابن الحسین شکلیده کیلتیریلگن. کیلیب چیقیشی جهتیدن کاشغری قاره خانیلر سلاله سیگه منسوب،آته سی حسین اؤشه دورده گی بارسغان شهری نینگ امیری بؤلگن. کاشغری آنه تاماندن بیبیسی  خواجه سیف الدین بزرگگه بار باریب توته شه دی .

تاج محل- هندوستانده گی بابریلر سلاله سی دوریگه عاید معماری یادگارلیک (1631-1652). آگرا شهری جمنه دریاسی بۉییده شاه جهان سویوکلی خاتینی ارجمندگه (ممتاز محل بېگم)  اَته ب وفاتیدن (1631-7 [جولای) سۉنگ قوردیرگن. کېینچه لیک اۉزی هم شو یېرگه دفن قیلینگن.

مقبره ترک معماری محمد عیسی خان افندی باشچی لیگیده بنیاد اېتیلگن. تاج محل مربع طرحلی، 3 قَوَتلی، 5 گومبزلی. مرمر سوپه (104*104*7) اوستیگه قوریلگن. 4 بورچه گیده گی اینگیچکه مناره لر (بلندلیگی 45 متر) مقبره گه اۉزگه چه حسن بغشله گن. دیوارلری آق مرمر بیلن قاپلنگن، تورلی رنگده گی قیمت بها تاشلر (هقیق، مروارید، صدف، قهربا، زمرد، یاقوت، فیل سویه گی و باشقه.)دن قده مه نقشلر ایشلنگن. باش طرزی (یېنی 56,7 متر) پيشتاق رواکلی. مقبره نینگ آلد تامانیگه 2 قطار درختلر اکېیلگن، فواره لی حوض، گلزارلش تیریلگن اوزون یۉلکه بار. زینه پایلر بیلن مرمر سوپه گه چیقیب، اۉیمه نقش اېشیکدن مقبره گه کیریله دی. اۉرته ده گی کتته گمبزلی خانه ده قاره مرمرلی سغنه قوییلگن. تاج محل نینگ بی قیاس حسنی باغ نینگ جنوب دروازه سی آرقه لی کۉزگه یقّال تشله نه دی. محابتلی بنا قوریلیشیده نه فقط هندوستان، بلکه اۉرته آسیا، ایران، ویزانت معمارلری نینگ اۉزیگه خاص اصلوبلری اۉز افاده سینی تاپگن. مقبره قوریلیشی ده غشت تېروچی قندهارلیک محمد حنیف، ملتان لیک محمد سعید، مناره ده محلی اوسته اسماعیل خان رومی، سمرقندلیک محمد شریف، لاهورلک کاظم خانلر غمده کۉپگینه نقاش و خطاطلر قطاریده بخارالیک آته محمد و شکور نقاشلر قتنه شگن.

میرزاعبدالقادربیدل-تینگگی یؤق شاعر،متفککر و جمعیت شناس عالم،اؤزیگه خاص فیلسوفانه قره شلر صاحبی بؤلگن انسان دیر.اصلی شهرسبزنینگ برلاس اوروغیدن بؤلگن شاعرنینگ آته – بابالری هندوستانگه کؤچیب باریب، اؤشه یرده تورغون یشب قالیشگن. هندوستاننینگ عظیم آباد شهری یقینیده گی پتنه ده 1644 إیلده حربی خذمتچی عایله سیده تولد تاپگن بیدل 1720 إیلنینگ 5 دسمبریده دهلیده وفات یتهدی.

 هوشنگ قویاش پیگیر: تیارله گن کیش

اوزبـیـک خـلـقـی، مـیـنـگ یـیـل لـه ب تـاریـخـیـده اوز عـرف و عـادت لـریـنی گـیـنـگـه یـتـیـریـب، کـتـتـه بـایـلـیـک گـه ایـگـه بـولـگـن. اولـوســمـیـز، بـولـگـه ده گـی خـلـق لـر بـیـلـن قـایـنـه شــیـب، اوز بـای کـلـتـوریـنـی بـاشــقـه لـرگـه هـم ســوغـه بـیـرگـن. چـیـگـره ده گـی کـلـتـورلـرنـیـنـگ تـاثـیـری آســتـیـگـه هـم قـالـگـن. عـرف و عـادت لـریـمـیـز تـوغـریـســـیـده کـتـابـلـر یـاز ســـَک بـیـلـه آز. بـای خـلـقـمـیـزنـیـنـگ بـای بـارلـیـک لـریـنـی قـیـســـقـه بـیـربـیـچـیـمـده تـولـیـق بـیـرشـــکـلـده بـیـان قـیـلـیـش امـکــانـســــیـز.

علی قوشچی (تخلصی; اصل اسم شریفی مولانا علاوالدین علی ابن محمد قوشچی سمرقندی) (1403 سمرقند-1474 استانبول) فلکیات شناس و ریاضیاتچی عالم، اولوغ بېک علمی مکتبی نینگ اَتاقلی نماینده لری دن بیری، اونینگ یقین شاگردی. امیرتیمور قرارگاهی نینگ باشلیغی نینگ اۉغلی. اولوغ بېک سرایی ده قرچیغه ی لر باغگنی اوچون اونی "قوشچی" دېیشگن. علی قوشچی باشلنغیچ معلوماتنی سمرقندده آله دی. اۉز معلوماتینی آشیریش اوچون 1414 ایران نینگ کرمان شهریگه باره دی و او یېرده گی مدرسه ده 3 ییل تعلیم آله دی، اینیقسه طبیعی فن لرنی خصوصاً فلکیات، ریاضیاتنی پخته اۉرگه نه دی، 1417 ییل سمرقندگه قیته دی. بو وقتده سمرقنده ده اولوغ بېک مدرسه سی قوریله یاتگن اېدی. علی قوشچی شو مدرسه ده هم تعلیم آلیشنی دوام اېتیره دی. قاضی زاده رومی و غیاث الدین کاشی لردن علم سیرلرینی اۉرگه نه دی. مدرسه نی بیتیرگچ شو یېرده فلکیات و ریاضیاتدن مشغولاتلر آلیب باره دی، علمی ایشلر بیلن مشغول بۉله دی. اولوغ بېک رصدخانه سینی قوریش ایشلریده هم فعال قتنه شه دی. شو دورده "حساب رساله سی" و "نجوم" رساله سی اثرلرینی یازه دی و علم اهلی آره سیده کتّه آبرو قازانه دی. 1428 ییلده اولوغ بېک رصدخانه سی ایشگه توشوریلگچ، بو یېرده اولوغ بېک رهبرلیگی ده کوزه تولر آلیب باره دی.  رساله لر یازیشده دوام اېته دی. اولوغ بېک نینگ "زیج جدید کۉره گانی" اثری یازیلیشده علی قوشچی نینگ هم حصه سی کتته.  1438 ییلده اولوغ بېک علی قوشچی نی ختای سلطنیتیگه اېلچی قیلیب یوباره دی، او ختای دن قیتیب کېلگچ، "ریاضیات و نجومی جغرافیه" اثرینی یازه دی.