بۉری نینگ باله‌لری قۉی بیلن قۉزیچاقنی کۉریب قووانیب قالیبدیلر. بۉری قۉینی باله‌لریگه تنیشتیریب، بۉلگن واقعه‌نی گپیریب بېریبدی... شونده‌ی قیلیب، قۉی بیلن قۉزیچاق ینگی محیطگه کۉنیکیب بۉری و اونینگ باله‌لری بیلن اپاق۔چپاق بۉلیب قالیبدیلر.

شرق ممتاز شعریتیده هر جُفت مصراع اۉزارا بوتونلیکنی حاصل قیلووچی، یعنی قافیه‌لنووچی شعري شکل مثنوي دېب ناملنه‌دی. اۉرته‌ عصرلرده ییریک حجملی داستانلرگه نسبتاً هم، ایکّیلیک شکلیده یازیلگن کیچیکراق...

١

اَشْرَقتْ مِنْ عَکْسِ شَمسِ الکأسِ انوار الهدیٰ،

«یار عکسین مَیده کۉ‌ر» دېب، جامدین چیقتی صدا.

غیر نقشیدین کۉنگول جامیده بۉلسه زنگِ غم،

یۉقتور، ای ساقی، میِ وحدت مَثَللیک غمزدا.

ای، خوش اول می‌کیم، انگه ظرف اۉلسه بیر سینغان سفال،

جام اۉلور گېتی نما، جمشید انی ایچگن گدا.

خلق و تیلي‌نینگ یاشي هر قچان هم او اَتَله‌یاتگن آت تاریخي بیلن اۉلچَنه وېرمه‌یدي. چونکه معین تیل اۉز تاریخي دوامیده بیر قنچه نام بیلن یوریتیلگن بۉلووي ممکن. بونینگ مثالي: حاضرگي اۉزبېک، اۉزبېک تیلي اَتمه‌لری‌نینگ کېلیب چیقیش تاریخي اونینگ قدر اېسکي اېمَس. اصلی‌ده اېسه اۉزبېک خلقي و تیلي‌نینگ تاریخي جوده اېسکي زمانلرگه اِیلدیز آتگن بۉلیب، حاضرگي آتي‌نینگ تاریخي اونینگ یاشیني اۉزیده عکس اېتتیرمه‌یدي. اۉتمیش‌ده حاضرگي اۉزبېک‌لر و اولرنینگ تیلي بیر قنچه نام بیلن اَتب کېلینگن.

اون توقیزینچی عصر آخری و ییگیرمه‌نچی عصر باشیده‌گی اۉزبېک ملی مدنیتی‌نینگ مشهور وکیللریدن بیری معرفت‌پرور شاعر، دراما‌تورگ، ژورنالیست، عالِم، دولت و جماعت اربابی عبدالله اولانی‌دیر. او ۱۸۷۸ ییل‌نینگ ۱۲ نچی جولایی‌ده تاشکېنت‌نینگ مېرگنچه محله‌سیده، تۉقووچی میر ا‌ولان اکه‌ عایله‌سیده دنیاگه کېلدی. باله‌لیگی میرآباد محله‌سی‌نینگ اېگری-بوگری کۉچه‌لریده، کۉپچی‌لیک قِسمینی روس‌لر تشکیل قیلگن تېمیر یۉل ایشچی‌لری باله‌لری آره‌سیده کېچدی. اۉقچی‌ده‌گی اېسکی مکتبده، سۉنگ مدرسه‌ده اۉقیدی (۱۸۸۶-۱۸۸۵). مستقل مطالعه‌ بیلن شغللندی. عرب، فارس، روس تیللرینی اۉرگندی. آرېنبورگ، قازان، تیفلیس‌ده چیقیب تورگن گزېته‌-ژوناللرنی کوزه‌تیب باردی. قیسقه‌ مدت ایچیده او معرفت‌پرور صفتی‌ده تانیلدی و اۉلکه‌ده‌گی اجتماعی-مدنی حرکتچی‌لیک‌نینگ فعال نماینده‌لریدن بیری‌گه ایلندی.

جارالله‌ محمود زمخشری نینگ «مقدمةالادب» سۉزلیگی تورک/اوزبېک ادبیاتی تاریخیده محمود کاشغری نینگ «دېوان لغات التورک» و محمد بن قیس خوارزمی نینگ «تبیان اللغات التورکی علی لسان قانیقلی» کتابلریدن سۉنگ اوچینچی سۉزلیک سنه‌له‌دی.

سلطان محمد خوارزمشاه گه اهدا قیلینگن محمد بن قیس اثری یۉقالگن و بوکونگه کېلیب بیلیم اهلی اختیاریده اېمس. بیراق، بیز اېلخانیلر زمانیده عرب تیلیده یازیلگن «جمال‌الدین ابن مهنا» نینگ «حلیةالانسان و حلبةاللسان» لغت اثریده تانیتیلگنی همده «احمد منیری» (شرفنامۀ ابراهیمی لغتنامه سیده) و «جهانگیری سۉزلیگی» مؤلفی اوندن فایده‌له‌نیب اېسلله‌گنلر‌یگه کۉره اوشبو سۉزلیک تألیف اېتیلگنی بیلیم اهلی گه بېللی.

سونگی اوتیز ییل‌دن آشه‌راق دور ایچیده افغانستان بویلب دوام ایته‌دیگن توختاوسیز اوروش‌لر تینچیمه‌یپتی. مملکت تاریخی‌ده مثلی کوریلمه‌گن اوروش‌لر اهالی‌گه چیک‌سیز اقتصادی زیان‌لر ییتکزیب گینه قالمه‌ی، بیر نیچه میلیون کیشی‌نینگ یاستیغی‌نی قوریتدی. میلیون‌لب کیشی ایسیر و یتیم بولدی‌لر همده معیوب معلول انسان‌لر سانی آشیب بارگن سری جامعه‌ده‌گی اجتماعی معمالر میزانی هم آشدی. هلی هم اوروش‌لر گردابی‌ده تلپینه یاتگن افغانستان خلقی جمله‌دن اتنیک اوزبیک‌لر اوروش‌لر باعث کتّه مدنی- فرهنگی یوقاتیش‌لرگه یوز توتماقده‌لر.

1

ای یخشی آتینگ بیله سرآغاز

انجامیغه کیم یتر هر آغاز*

ای سندین اولوس خجسته فرجام

آغازینگه عقل تاپمی انجام

1

«لیلی و مجنون» حقیده گی قصه عرب خلق لری آره سیده کینگ ترقه لگنی و غایت مشهور بؤلگنی حقیده کروچوفسکی شوندی یازگن ایدی : «شرقده گی لیلی و مجنون غربده گی رامیو و جولیتگه نسبتاً مشهورراق دیر.

«سبعۀ سیار» علیشیر نوایی «خمسه» سی نینگ تؤرتینچی داستانی بؤلیب، 1484 ییل ده یازیلگن و داستان نینگ علمی و تنقیدی متنیگه کؤره حجمی بیش مینگ تؤققیز بیت دن عبارت. او عروض نینگ خفیف بحریده یره تیلگن.

1

ای سپاسینگ دیمکده ایل تیلی لال

ایلگه تیل سیندین اؤلدی تیلگه مقال

سندین انسانغه تار و پود جسد

جسد ایچره کؤنگیل، کؤنگیلده خرد

1

خدایا، مسلّم خدالیق سنگه

بیراو شه کی، دعبی گدالیق سنگه

خداوند بی مثال و مانند سین

خداوندلرگه خداوند سین

1

1. اوشبو حمد بابیده خدانینگ صفتلری حرارتلی مصرعلرده وصف ایتیله دی.
2. تصوفگه اساس لنگن بو بیتده «وجود»، «جود» (بیرینچی مصرع) «جود»، «وجود» (ایککینچی مصرع) سؤزلری کیلتیریلیب، ردّالعجز من الصدر صنعتی ایشله تیلگن.

بسم الله الرحمن الرحیم

جان قوشی چون منطق راز ایله گی

تنگری حمدی بیرله آغاز ایله گی

اولکی مخلوقات خلّاقی دور اول

آندین اؤزگه فانی و باقی دور اول

بسم الله الرحمن الرحیم

حمد انگه کیم، ذاتیغه حمد آنچه کیم، سزاواردور، ایتسه بؤلمس و حمد انگه کیم، احسانیغه ثنا آنچه کیم، یری باردور بیتسه بؤلمس. ذات جمع کمالت صفاتی بیله موصوف، صفاتی دین مجموع کمالات کشف اهلیغه مکشوف. تنزیه تیل شرح قیلوردین مبرّا، تقدیس ایل وصف ایتردین معرّا. عظمت باغیده سپهر دوّار بیر نیلوفردین کم و قدرتی آلدیده نجومی ثابته و سیاره اول نیلوفر یوزیده بیر نیچه قطره شبنم. نیلوفر یوزیگه شبنم ساچقوچی هم اول و شبنم سویی دین نیلوفرزار، بلکی گلستان ارم آچغوچی هم اول.

اثر نوایی نینگ عمری آخیریده- 1500 ییل ده یازیلگن. اؤزبیک نثری نینگ غایت گؤزل نمونه سی دیر. نوایی بدیعی تفکری نینگ، خلاصه سی، حیاتی مشاهده لری نینگ یکونی دیر. اثرده مؤلف اؤزیگه چه بؤلگن فارسی نثرنینگ اینگ ایلغار عنعنه لرینی رواج لنتیرگن، قطار مسئله لرنی اؤز دوری اجتماعی-سیاسی واقع لیکنی، حاکم مفکوره بیلن باغله ب،ینگیچه ینگیچه تلقین قیلگن. اثرده گی انساننی اولوغ لش، برکمال کؤریش، اونینگ باش خطینی، هجوی تصویرلر، قیدلر- فاش قیلوچی قدرتی نی، رد ایتیشلیک منطقی- عصیان کارلیک روحینی، اخلاقی-ایتیک حکمت- ادبی یؤنه لیشی نی، بیانده گی فکر تیره نلیگی، تیل نینگ گؤزللیگی، پخته لیک، مختصرلیک، اسلوبی جلالر، شعری پرچه لرنینگ کیلتیریلیشی- یوکسک یوکسک بدییتینی بیلگی لی دی.

کۉچیریب آلیش اوچون اوستیگه کلیک قیلینگ!

http://0up.ir/up10/guest/O-zbekcha-Font.zip

عـاشقـلـرنـیـنـگ سـۉراغـی، صادقـلـرنـیـنگ یـراغـی

انـبـیـالــر چـــراغــــی، خــاکـســار بـولـغــان مـحـمــد

اۉزین سالیب محنت گه، تورلوک تورلوک زحمت گه

عـاصـی، جــافــی امـت گــه، کـوثر بـۉلـغـان مـحـمـد

فطرت بو اثرلرنی یـیغلب، هَـیقـیریب یازگن ایدی، ضیالی لر هم اونی یـیغلب، حُرّیت اوچون کورَشیش حقـیده قسم یاد قیلیب اۉقـیگـنلر. معلوم بۉلیشیچه، فطرت 1918 ییلده یازگن« یورت قیغوسی» ناملی تۉرتـته شعریدن تـشقَری، 1920 ییلده هم شو ناملی ینه بیر ساچمه نی یازگن ایکن. بو فطرت نینگ «تینگیز» تخلصی بیلن یازیلگن اثری بۉلیب، «بخارا اخباری» گزیته سینینگ 1920- ییل 5-آکتبر  سانیده باسیلگن و یقینده ادبیات شناس سراج الدین احمد تامانیدن مطبوعاتده اعلان قیلیندی. اثرده بخارا امیری تختـدن اغـدریلگـندن کیـینگی تاریخی دور منظره لری تصویرلـنه دی. بو شعرنینگ تاپـیلیشی فطرت نینگ تورکیستان مختاریت حکومتی شفـقـتـسیز رَویشده تار-مار ایتیلگندن کیین هم ایرک و حریت اوچون فعال کورَش آلیب بارگـنیدن دَرَک بیره دی.

تاریخینگ دیر مینگ عصرلر ایچـره پنهـان اۉزبېگیـم

سینگه تینگـداش پامیر و آق- ساچ تـیـانشـان، اۉزبېگیم

سۉیله سین افـراسیاب و سۉیلـه سـیـن اورخون خـطـی

کـۉهنه تـاریـخ شـاده سیده بـیـتـتـه مرجان، اۉزبېگـیم

احمد الفرغانی

جهان علم – فن رواجیگه اولکن حصه قۉشگن ینه بیر بویوک بابامیز احمد الفرغانی 176 قویاش هجری ( 797 میلادی) یـیلده فرغانه نینگ قووه شهریده توغیلگن. او یاشلیگیده علم- فن اساسلرینی چوقور اۉرگندی. اۉز علمینی ینه ده چوقورله شتیـریش مقصدیده اۉرته آسیانینگ اۉشه دورده گی اېنگ یـیریک علم- فن مرکـزی مـرو شهریگه کېله دی. 198 قویاش هجری (819 میلادی) یـیلـدن باشله ب بغداد شهریده گی " بیت الحکمة " ده نجوم، ریاضی و جغرافیا کبـی فنلـر ساحه سیده ایجاد قیله دی ( اثر یازه دی). اونینگ نامینی مشهور قیلیب یوبارگن " نجوم اساسلری حقیده کتاب" اثری 12 اینچی میلادی عصر (قرن) ده اوروپاده لاتین تیلیگه ترجمه قیلینه دی. بو اثر احمد الفرغانی نی اوروپا ده " Alfraganus" نامی بیلن مشهور قیلیب یوبارگن. عین پَـیـتده (زمانده) اثرنینگ اۉزی اوروپا مملکتلـری عالی اۉقو یورتلـری ده بیر نېچه عصر دوامیده درسلیک صفتیده اۉقیتیلگن.

علامه نینگ نجوم فـنیده گی بویوک خـزمتلری اوچون اوروپالیکـلر 16 اینچی عصرده آی ده گی کره تیر(حفره) لردن بیریگه اونینگ نامینی بیریشگن.

احمد الفرغانی اۉز دوری نینگ مشهور اختراعچیسی هم بۉلگن. چنانچی، 240 قویاش هجری ( 861 میلادی) یـیلده او مصرگه کیلیب نیل دریاسی سوی نینگ سطحینی اۉلچَـوچی قورولمه (ساختمان) یره تگن. مصرلیکلرگه بوندی قورولمه جوده ضرور ایدی. چونکه اولر اوچون نیل دریاسی نینگ سوی قچان تاشیشینی انیق بیلیش حیات – ممات مسأله سی بۉلگن. زیرا، دهقانچیلیک نینگ قندی نتیجه بېریشی عیناً شونگه باغلیک بۉلگن. جهان علم- فنی ترقیاتیگه اولکن حصه قوشگن بویوک بابامیز 244 قویاش هجری (865 میلادی) یـیلده مصرده وفات ایتگن.            

بویوك شاعر حكیم جمال الدین ابو محمد الیاس بن یوسف بن زكی بن مؤید نظامی گنجه ‌یی، هجری قمری آلتینچی عصرده یشب اۉتگن. او تخمین هجری قمری 530 ییلیده آذربایجان نینگ گنجه شهریده توغیلیب وایه ‌گه یېتدی و بوتون عمری بۉیی اۉشه یېرده یشب ایجاد قیلدی. نظامی شعریتده خمسه‌ چیلیكنی باشلب بېرگن بویوك سۉز استادی سنه ‌له ‌دی.

هرچند ایریم تحقیقاتچیلر اونی فارس یا كه كُرد دېب تانیتیشده اورینگن بۉلسه ‌لرده، بیراق اصلیده او تورك بۉلگن. چنانكه او، اۉز زمانیده آنه تیلی بۉلمیش توركی گه اعتبار بېریلمه‌گنیدن شونده ‌ی شكایت قیلگن اېدی:

توركی ام را در این حبش نخرند

لاجرم دوغبای خوش نخورند

ماه لر آیم  نادره  یوسک بدیعی استعداد  صاحیبه سی ، دلکش ، صمیمی ، معرفت پرور اوزبیک اعیالی دیر .او اویسی ، محزونه ، دلشاد برنا ، عنبر آتین  کبی اوزبیک ممتاز شاعره لری صفی نینگ  سرداری بولگن .شاعره  1792 ییلی اندیجان حاکمی رحمان قلی بیی عایله سیده توغیلدی . اوتکر ذهنلی  ماه لر آیم  آتین آیی قولیده  تعلیم آلدی ، خصوصی  مطالعه بیلن شغل لندی . شرق ممتاز ادبیاتینی جدی  اورگندی ، شعرلر مشق قیلیب ، یاشلیگیده یاق شاعره  صفتیده تنیلدی . 

اسمی محمود  آته سی نینگ اسمی حسین محمّد اؤغلی  1008-إینچی میلادی، 380-إینچی هجریده ،  حاضرگی قیرغیزستانگه تیگیشلی ایسق کؤل یقینیده گی بارسغان  شهریده، ایریم منبعلرگه کؤره کاشغر نینگ  جنوب غربیده گی اوپَل قیشلاغی نینگ اؤزیغ محلله سیده توغیلگن. باشقه منبعلرده محمود کاشغری نینگ تؤلیق اسمی  شمس الدین محمّد ابن الحسین شکلیده کیلتیریلگن. کیلیب چیقیشی جهتیدن کاشغری قاره خانیلر سلاله سیگه منسوب،آته سی حسین اؤشه دورده گی بارسغان شهری نینگ امیری بؤلگن. کاشغری آنه تاماندن بیبیسی  خواجه سیف الدین بزرگگه بار باریب توته شه دی .

میرزاعبدالقادربیدل-تینگگی یؤق شاعر،متفککر و جمعیت شناس عالم،اؤزیگه خاص فیلسوفانه قره شلر صاحبی بؤلگن انسان دیر.اصلی شهرسبزنینگ برلاس اوروغیدن بؤلگن شاعرنینگ آته – بابالری هندوستانگه کؤچیب باریب، اؤشه یرده تورغون یشب قالیشگن. هندوستاننینگ عظیم آباد شهری یقینیده گی پتنه ده 1644 إیلده حربی خذمتچی عایله سیده تولد تاپگن بیدل 1720 إیلنینگ 5 دسمبریده دهلیده وفات یتهدی.

علی قوشچی (تخلصی; اصل اسم شریفی مولانا علاوالدین علی ابن محمد قوشچی سمرقندی) (1403 سمرقند-1474 استانبول) فلکیات شناس و ریاضیاتچی عالم، اولوغ بېک علمی مکتبی نینگ اَتاقلی نماینده لری دن بیری، اونینگ یقین شاگردی. امیرتیمور قرارگاهی نینگ باشلیغی نینگ اۉغلی. اولوغ بېک سرایی ده قرچیغه ی لر باغگنی اوچون اونی "قوشچی" دېیشگن. علی قوشچی باشلنغیچ معلوماتنی سمرقندده آله دی. اۉز معلوماتینی آشیریش اوچون 1414 ایران نینگ کرمان شهریگه باره دی و او یېرده گی مدرسه ده 3 ییل تعلیم آله دی، اینیقسه طبیعی فن لرنی خصوصاً فلکیات، ریاضیاتنی پخته اۉرگه نه دی، 1417 ییل سمرقندگه قیته دی. بو وقتده سمرقنده ده اولوغ بېک مدرسه سی قوریله یاتگن اېدی. علی قوشچی شو مدرسه ده هم تعلیم آلیشنی دوام اېتیره دی. قاضی زاده رومی و غیاث الدین کاشی لردن علم سیرلرینی اۉرگه نه دی. مدرسه نی بیتیرگچ شو یېرده فلکیات و ریاضیاتدن مشغولاتلر آلیب باره دی، علمی ایشلر بیلن مشغول بۉله دی. اولوغ بېک رصدخانه سینی قوریش ایشلریده هم فعال قتنه شه دی. شو دورده "حساب رساله سی" و "نجوم" رساله سی اثرلرینی یازه دی و علم اهلی آره سیده کتّه آبرو قازانه دی. 1428 ییلده اولوغ بېک رصدخانه سی ایشگه توشوریلگچ، بو یېرده اولوغ بېک رهبرلیگی ده کوزه تولر آلیب باره دی.  رساله لر یازیشده دوام اېته دی. اولوغ بېک نینگ "زیج جدید کۉره گانی" اثری یازیلیشده علی قوشچی نینگ هم حصه سی کتته.  1438 ییلده اولوغ بېک علی قوشچی نی ختای سلطنیتیگه اېلچی قیلیب یوباره دی، او ختای دن قیتیب کېلگچ، "ریاضیات و نجومی جغرافیه" اثرینی یازه دی.

میرزا اولوغ بېک دوریده سمرقند و بوتون ماورالنهرده طبیعی فنلر برابریده بدیعی ادبیات هم یوکسک درجه‌ده ترقی اېتگن. منبعلرده اولوغ بېک‌نینگ ادیبلر همده بدیعی ادبیات گه مناسبتی حقیده مهم معلوماتلر موجود. علیشیر نوایی‌نینگ «مجالس النفایس» فخری هروی‌نینگ «روضة‌السلاطین» و ابوطاهر خواجه‌نینگ «سمریه» اثرلریده اولوغ‌بېک کۉپراق استرانومیه (فلکیات‌شناسلیک) علمی بیلن شغللنسه‌ده گاهیده نظم گه میل قیلگنی تأکیدله‌نیب، اونینگ قلمی‌گه منسوب قوییده‌گی فارسی بیت کېلتیریله‌دی:

هر چند مُلک حسن به زیر نگین توست

شوخی مکن که چشم بدان در کمین توست

مضمونی:

گۉزه‌ل‌لیک مُلکی هر چند قۉل آستینگده بۉلسه‌ده

شۉخلیق قیلمه‌گیل که یامانلرنینگ کۉزی سېنگه تیکیلگن

نوایی نی تنیمه غان بیر اۉزبېک بۉلمسه کېرک. اېسکی لریمیز و اېسکی مکتب لریمیز غزللری بیلن ینگی لریمیز و ینگی مکتب لریمیز صورتلری و شخصیتی بیلن تنیش دیرلر. نوایی 844 حجری ده توغیلیب، 906 ده دنیادن اۉتکن بویوک تورک ادیبی دیر. اونینگ اوتتیزدن آرتیق اثرلری بار. مشهورلری: تورت دیوان-غزللری، بیش مثنوی سی، «محاکمة اللغتین»، «مجالس النفایس»، «لسان الطیر»، «تاریخی عجم»، «میزان الاوزان»، «محبوب القلوب»، «عقاید منظومه»، «رساله معما» دیر. نوایی تورک تیلی نی و چغتای ادبیاتی دېگن بیر ادبی مکتب نینگ بو کونگه چه یشه ماغیغه سبب بولغان بیر کیشی دیر. شونینگ اوچون اونی تنیماق، اونی تقدیر اېتماق بوتون تورکلر اوچون بیر وظیفه دیر. منه شو حالنی نظرگه آلیب، بوکون تورک دنیاسی نینگ هر اېریده- ترکیه ده، آذربایجانده، اۉزبېکستانده، و بیزده (افغانستانده) اونی اېسلب ییللیق تویینی اوتکزماق ایسته ی دیرلر. تورک عالملری بو توغیریده فکرلرینی یازیب اوته دیلر و بونینگ اوچون کتته حاضرلیک قوره دیلر. علیشېر نوایی نینگ توغیلگنی نینگ 573 ییلی مناسبتی یازیلگ اوشبو «نوایی اوچون» یازیلیب چیققن.

اۉتگن حیاتینگ نی اۉز معلمینگ بیل.

ماتریدی

خًلق گۉزل بۉلسه، برچه خلق سېوه دی-خًلقی توغیری بۉلگن تورگه چیقه دی.

یوسف خاص حاجب

اوزینگدن کېینگی لرگه عبرت بۉلی دېسنگ، اۉزینگدن ایلگه ریلردن عبرت آل.

آته لر سۉزی

بیلمه گننی سوره ب اۉرگن گن عالم، عارله نیب سوره مه گن اۉزیگه ظالم.

علیشیر نوایی

بیله گی زۉر بیرنی یقیتر، بیلیمی زۉر- مینگنی.

امیر تیمور اۉگیتلری

بو کون نینگ تدبیری سببلی اېرته نینگ تدبیری گه احتیاجی قالمه گن کیشی عقللی دور.

ابوریحان بیرونی

تورکلر

بیر زمان اېردی دنیانی باسرمان تورکلر

یېر یوزینی کوپینی اېردی آلرمان تورکلر

حق یولیگه اَیلر اېردی لر، کورش لر بیر بۉلیب

برچه سی غیرت لی و با ننگ و ایمان تورکلر

دین اوچون کۉپ ایش بجرگن، کۉرسنگیز آثارینی

اول زمان کیم بار اېدی، یخشی مسلمان تورکلر

ترمذی لر، دارمی لر بیرله مسلم بار اېدی

برچه تفسیرو حدیث بیرله بیلیمدان تورکلر

کول تیگین قبر تاشی یازووی تورک خاقانلیگی دولتی نینگ اجتماعی- سیاسی حیاتی، قبیله و خلقلرنینگ عرف- عادتلری، تیلی و معلوم درجه ده بدیعی سوز صنعتی بیلن تانیشتیره دی.

اورخون- ینیسی یادگارلیکلری نینگ اهمیتی: اورخون- ینیسی یازویده گی خاطره لر بیشینچی- سکیزینچی عصرلرنینگ جوده قیمتلی یادگارلیکلری دیر. اولر قبر تاشلریگه اوییب یازیلگن تاریخ و مرثیه لردن، تورلی خیل حجت، تمغا، پول و باشقه لردن عبارت. «تون یوکوک»، «اویوک- ارخان»، «بارلیق»، «تووه» و باشقه لرهم کول تیگین و بیلگه قاآن یادگارلیکلری سینگه ری مهم یادگارلیکلر دیر. بولر آلتای دن مغولستانگه قدر چوزیلگن بی پایان منطقه ده یشه گن خلقلر و قبیله لر تمانیدن یره تیلگن. متنلرده قرغیز، اویغور، اوغوز و ینه بیر قنچه خلقلرنینگ، قبیله لرنینگ ناملری تیلگه آلینه دی. آیریم تاریخی شخصلر او یا که بو نژادی قتله م گه منسوب کیشیلر صفتیده مجسم لنه دی. یادگارلیکلرنینگ تیلی بیر- بیریدن بیر مونچه فرق قیله دی. شولر اساسیده آیریم یادگارلیکلرنی حاضرگی معلوم بیر تیل نینگ قدیمگی یادگارلیگی دیب آیتیش ممکن. و. و. رادلوف، ویلهیلم تامسن و س. ی. مالوف ینیسی بوییده گی کوپچیلیک یادگارلیکلرنی قدیمگی قرغیز تیلیگه منسوب دیب حسابله یدیلر. بیراق یادگارلیکلرنینگ همه سینی هم شو طریقه معلوم بیر خلققه منسوب دیب حسابلب بولمه یدی، چونکه بو یادگارلیکلرنی یره تگن خلقلر و قبیله لر اوزاق تاریخی ترقیات دوامیده بیر- بیرلریگه چاتیشیب کیتدیلر، ماوراءالنهرده گی خوارزمی لر، سغدیلر و باشقه کوپگینه خلقلر بیلن اره لشدیلر، تورکی تیللر گروپیده گی تیللرده سوزلشوچی کوپگینه خلقلرنینگ اساسی نژادی بنیادینی تشکیل قیله دیلر، آلتینچی- سکیزینچی عصرلرده ماوراءالنهرده تورکی تیل جوده کینگ یایلدی.

          او

آلتینچی عصرنینگ اورته لریده آلتای، ییتی سوو مرکزی آسیاده گی تورلی قبیله و خلقلر بیرله شیب، تورک خاقانلیگی دیب اته لگن دولت وجودگه کیلدی. بیراق بو دولت مرکز له شگن دولت بولیمی، بلکه اون ته تورک قبیله سی نینگ فیدریشنی ایدی. تورک خاقانلیگیده گی قبیله و خلقلر اجتماعی- اقتصادی ترقیات نینگ تورلی باسقیچیده یشه ر ایدیلر. دهقانچیلیک بیلن شغلله نوچی اوتراق اهالی بیلن بیرگه چارواچی کوچمنچیلر هم جوده کوپ ایدی، اوتراق اهالی پدر شاهی- فیودال باسقیچیده یشه سه، کوچمنچی اهالی اساساً پدر شاهی جامعه توزومی باسقیچیده بولیب، اولرنینگ جامعه سی طبقاتی ضدیتلر چوقورله شووی و تابعلر نینگ کوپه ییب باریشی بیلن استه- سیکین ساده له شیب بارماقده ایدی. دولت باشیده «خاقان» و خاقان زاده لر نینگ کینگاشی «قورولتای» توره ر ایدی، قبیله باشلیقلری «بیگ» ییریک عملدارلر «تگین»، «شادی» و باشقه ناملر بیلن، اهالی «بودون» یا که «قره بودون» نامی بیلن یوریتیلر ایدی، تورک خاقانلیگی، چین، بیزانس و باشقه مملکت لر بیلن سودا- ساتیق علاقه لریده بولگن دولت منطقه سیده یگانه حاکم دین بولیمی، آسمان عبادتی، زردشتی لیک، شامانیزم و باشقه آیین لر همده اولرنینگ سینکریتیک شکلی ترقه لگن ایدی.

 ینیسی دریاسی حوزه سیده گی رون یازوی یادگارلیکلری اون سکیزینچی عصرنینگ باشلریده روس خدمتچیسی ریمیزوف خبری و سونگره سویدن لیک صاحب منصب یاگن ستر لینبیرگ و عالم میسیر شیمیدت اثرلریده گی معلومات آرقه لی علم و فنگه معلوم بولگن ایدی. بیراق اوزاق وقت دوامیده عالملر بو یادگارلیکلرنی اوقیب انیقله شگه موفق بولالمه دیلر. اون توقوزینچی عصرنینگ بیرینچی چاریکیده «سیبیرسکی ویستنیک» (سایبریا خبرلری) مجله سیده گریگوری سیپاسکی نینگ ینیسی یادگارلیکلری حقیده مقاله سی باسیلدی. بو مقاله لاتین تیلیگه ترجمه قیلیندی. یادگارلیکلر حقیده گی معلومات کوپ مملکتلرنینگ عالملریگه معلوم بولدی. لیکن تیکشیریش و یازونی اورگه نیش اقداملری ینه نتیجه بیرمه دی، چونکه یادگارلیکلرنینگ «رمزی» آچیلمه دی.

چیننی گل هیدینی یایرکن سبا،

بوتون دنیا تۉلدی ایپارگه گۉیا،

غاز، اُردک- جمع قوش هوا ده شادان،

اۉیینگه بېریلدی قوانیب چنان،

بهار مدحی

اېسه کېلدی شرقدن بهارنینگ یېلی،

عالمگه آچیلدی گۉزللیک یۉلی،

بۉز یِېر ایپارلندی قار و موز کېتیب،

بېزنه دی عالم چیرای کۉرسه تیب،

غالب کېلدی قیشدن بهار چیرایی،

ینگیدن قوریلدی بهارنینگ یایی،

قویاش قه یتدی ینه کېلیب اۉرنیگه،

بلیق قویروغیدن قۉزی بورنیگه،

یوسف خاص حاجب

اَيريم عبارتلر معناسي

بغري تاش- بي مهر

باشي كوككه يېتدي( تېريسيگه سيغمه ي كېتماق)- بي حد سېوينماق

بورني كوته ریلگن- گه رديگن، كبرلنگن

گه دېسه قوليگه قونه دي- جوده اطاعتكار

اون سکّیز یاش حیرتلری

اون سکّیز مینگ عالم آشوبی اگر باشیمده دور

نی عجب، چون سرونازیم اون سکّیز یاشنده دور

دیسه بولغی کیم، ینه هم او سکّیز ییل حسنی بار

اون سکّیز یاشینه مونچه فتنه کیم باشینده دور

اون سکّیز ییل دیمه، یوز سکسان یول اولسه، اولدورور

حسن شاهی، اول بلالر کیم، کوز و قاشینده دور

حیرت ایتمن حسنی نقشیده کی، هر حیرت کی، بار

برچه سی ایزد تعالی صنعی نقاشینده دور

تن انگه سیم و ایچینه تاش موزمر کونگلیدین

عقلگه یوز حیرت، اول آی نینگ ایچ و تاشینه دور

می کیتور، ای موغکی، یوز حیرت ارآ قالمیش مسیح

بول عجبلرکیم، بو ایسکی دیر خفاشینده دور

تا نوایی توکتی اول آی فرقتی دین بحر اشک

هر قچان باقسنگ، قویاش عکسی انینگ یاشینده دور

القصه کیم جوده قدیم جهالتلی زمانده

بیر دانشمند، اولوغ حکیم، يشه ر اېکن جهانده

او کون بویی گیاه تېریب، کېزیب تاغ و بیابان

آدم لرگه شفا بېریب، یشه ر اېکن شادمان

اؤزبیک تیلی آلتای تیللر عایله سی نینگ تورکی تیللر تورکومیگه کیره دی.

اؤزبیک ادبی تیلی تاریخی قوییده گی دورلرنی اؤز ایچیگه آله دی:

میلاد دن آلدین گی دورلردن تا  10 نچی عصرلرگه چه بؤلگن دور. بو دور ده گی تیل فن ده قدیمگی تورکی تیل دیب یوریتیله دی. قدیم گی خلق آغزه کی ایجادی نمونه لری، اؤرخون-اِنه سای یادگار لیک لری(6-7 عصرلر) شو تیل ده یره تیل گن.

10-14 نچی عصرلرده عمل ده بؤلگن تیل اسکی تورکی تیل دیب اَتهله دی. محمود کاشغری نینگ "دیوان لغات التورک" ( تورک تیللری دیوانی)، یوسف خاص حاجب "قوتدغو بیلیگ" ( سعادت گه یوللاوچی بیلیم )، احمد یوگنهکی نینگ "هیبت الحقایق" ( حقیقت لر ارمغانی)، خوارزمی نینگ  "محبت نامه"، ربغوزی نینگ "قصه ربغوزی" اثرلری شو تیل ده یره تیلگن.

15 نچی عصردن 19 نچی عصرنینگ ایککینچی یریمیگه چه قؤللنگن تیل اسکی اؤزبیک ادبی تیلی دیب ناملنگن. عطایی، سککاکی، سیفی سرایی، لطفی، علیشیر نوایی، بابر، مشرب، توردی، مخمور، گلخانی، مقیمی، فورقت، ذوقی و باشقه کوپلب ایجادکار لرنینگ اثرلری شو تیلده یره تیلگن.

19 نچی عصر نینگ ایککینچی یریمیدن حاضر گی دور گه چه ایشلتیب کیله یاتگن تیلیمیز حاضر گی اؤزبیک ادبی تیلی دیب اَتهله دی. حاضر گی کونگه چه یره تیلگن برچه اثرلر حاضرگی اؤزبیک ادبی تیلی نینگ نمونه لری حساب لنه دی.

اسکی اؤزبیک تیل نینگ رواجی بویوک علیشیر نوایی نینگ نامی بیلن باغلیق دیر. او اسکی اؤزبیک تیل نینگ کِنگ امکانیت لریدن فایده لنگن حالده عجایب اثرلر یرهتیب گنه قالمسدن، بو تیلنی علمی جهت دن چوقور تدقیق قیلوچی "محکمه اللغتین" ناملی یریک علمی اثرهم یازدی و اونده اؤزبیک تیلی نینگ باشقه تیللردن هیچ کم ایمس لیگینی ایشانرلر مثالی بیلن اثبات لب بیردی.

جلال الدین رومی جهان ادبیاتی نینگ معظم سیمالریدن بیری. او اۉزیدن کېینگی شرق و غرب سۉز صنعتی گه کتته تاثیر اۉتکزدی. حافظ شیرازی، عبدالرحمن جامی، علیشیرنوایی، میرزاعبدالقادر بیدل کبی بویوک سۉز استاذلری مولانا نی اۉزلریگه استاذ دېب بیلیشگن.  بویوک (هی یوت)ابوالقاسم فردوسی، شیخ سعدی، خواجه حافظ لر قطاریده جلال الدین رومی ایجادینی هم« خضر چشمه سی» دېب اته­گن. مشهورلیکده فردوسی نینگ «شاهنامه » سی، سعدی نینگ « گلستانی»، حافظ نینگ «دېوانی» بیلن بیر قطارده تورگن، فارسی قرآن نامی بیلن شهرت قازانگن« مثنوی معنوی» نی انسان معنوی حیاتی نینگ قاموصی صفتیده نه فقط شرقده، بلکی غربده هم اخلاص بیلن اۉرگنیشگن.