بۉری نینگ باله‌لری قۉی بیلن قۉزیچاقنی کۉریب قووانیب قالیبدیلر. بۉری قۉینی باله‌لریگه تنیشتیریب، بۉلگن واقعه‌نی گپیریب بېریبدی... شونده‌ی قیلیب، قۉی بیلن قۉزیچاق ینگی محیطگه کۉنیکیب بۉری و اونینگ باله‌لری بیلن اپاق۔چپاق بۉلیب قالیبدیلر.

١

اَشْرَقتْ مِنْ عَکْسِ شَمسِ الکأسِ انوار الهدیٰ،

«یار عکسین مَیده کۉ‌ر» دېب، جامدین چیقتی صدا.

غیر نقشیدین کۉنگول جامیده بۉلسه زنگِ غم،

یۉقتور، ای ساقی، میِ وحدت مَثَللیک غمزدا.

ای، خوش اول می‌کیم، انگه ظرف اۉلسه بیر سینغان سفال،

جام اۉلور گېتی نما، جمشید انی ایچگن گدا.

ییگیرمه ییتی اولکه نینگ حاکمی بولگن امیر تیمور کورگان، اوزی نینگ موفقیت سِریـنی قویـیـده‌گــی اون ایکّی اصل‌گه باغلیق بولگنی‌نی ایتیب، اوغیل‌لریدن اوشبو نکته‌لرنی دقت‌گه آلیشلرینی ایسته‌گن:ـ

ـ ۱. الله تـعـالـی دیـنـی و حضرت محمد (ص) نینگ شرعیتی‌نی دنیا گه ییتکه‌زیشنی اوزیم‌گه بیر اساس بیلدیم و هر زمان و هر مکان‌ده اسلام‌نی اساس قیلیب قویدیم.ـ

خلق و تیلي‌نینگ یاشي هر قچان هم او اَتَله‌یاتگن آت تاریخي بیلن اۉلچَنه وېرمه‌یدي. چونکه معین تیل اۉز تاریخي دوامیده بیر قنچه نام بیلن یوریتیلگن بۉلووي ممکن. بونینگ مثالي: حاضرگي اۉزبېک، اۉزبېک تیلي اَتمه‌لری‌نینگ کېلیب چیقیش تاریخي اونینگ قدر اېسکي اېمَس. اصلی‌ده اېسه اۉزبېک خلقي و تیلي‌نینگ تاریخي جوده اېسکي زمانلرگه اِیلدیز آتگن بۉلیب، حاضرگي آتي‌نینگ تاریخي اونینگ یاشیني اۉزیده عکس اېتتیرمه‌یدي. اۉتمیش‌ده حاضرگي اۉزبېک‌لر و اولرنینگ تیلي بیر قنچه نام بیلن اَتب کېلینگن.

جارالله‌ محمود زمخشری نینگ «مقدمةالادب» سۉزلیگی تورک/اوزبېک ادبیاتی تاریخیده محمود کاشغری نینگ «دېوان لغات التورک» و محمد بن قیس خوارزمی نینگ «تبیان اللغات التورکی علی لسان قانیقلی» کتابلریدن سۉنگ اوچینچی سۉزلیک سنه‌له‌دی.

سلطان محمد خوارزمشاه گه اهدا قیلینگن محمد بن قیس اثری یۉقالگن و بوکونگه کېلیب بیلیم اهلی اختیاریده اېمس. بیراق، بیز اېلخانیلر زمانیده عرب تیلیده یازیلگن «جمال‌الدین ابن مهنا» نینگ «حلیةالانسان و حلبةاللسان» لغت اثریده تانیتیلگنی همده «احمد منیری» (شرفنامۀ ابراهیمی لغتنامه سیده) و «جهانگیری سۉزلیگی» مؤلفی اوندن فایده‌له‌نیب اېسلله‌گنلر‌یگه کۉره اوشبو سۉزلیک تألیف اېتیلگنی بیلیم اهلی گه بېللی.

سونگی اوتیز ییل‌دن آشه‌راق دور ایچیده افغانستان بویلب دوام ایته‌دیگن توختاوسیز اوروش‌لر تینچیمه‌یپتی. مملکت تاریخی‌ده مثلی کوریلمه‌گن اوروش‌لر اهالی‌گه چیک‌سیز اقتصادی زیان‌لر ییتکزیب گینه قالمه‌ی، بیر نیچه میلیون کیشی‌نینگ یاستیغی‌نی قوریتدی. میلیون‌لب کیشی ایسیر و یتیم بولدی‌لر همده معیوب معلول انسان‌لر سانی آشیب بارگن سری جامعه‌ده‌گی اجتماعی معمالر میزانی هم آشدی. هلی هم اوروش‌لر گردابی‌ده تلپینه یاتگن افغانستان خلقی جمله‌دن اتنیک اوزبیک‌لر اوروش‌لر باعث کتّه مدنی- فرهنگی یوقاتیش‌لرگه یوز توتماقده‌لر.

خـلـق مـیـز هـنـربـوســـتـانـیـده اوزیـگـه خـاص بـیـراوریـنـگـه ایـگـه. دنـیـا چـه مـشـــهـور ایـپـک کـیـیـم لـر، قــالـیـن لـریـمـیـز، گـیـلـم لـریـمـیـز، رســـمـلـریـمـیـز و زیـنـت بـیـروچـی مـعـمـارلـیـک صـنـعـتـیـمـیـز عـصـرلـر بـویـیـچـه دنـیـانـی حـیـرتـگـه قـویـگـن. اطـلـس دن تـیـکـیـلـمـیـش کـیـیـم لـر، 12 رنـگـدن قـورشــلـگـن ایـپـک پـرنـجـی لـر، نـازک و دلـبـر پـرمـاقـلـر بـیـلـن تـوقـیـلـگـن قـالـیـن و گـیـلـم لـر، بـاش رومـال لـری، ایـســکـی کـتـابـدارلـیـک و یـنـگـی زمـانـوی رســـامـلـیـک لـر و بـنـالـریـمـیـزنـی چـیـرای گـلـشــنـیـگـه ایـلـه نـتـیـرگـن مـعـمـارلـیـک رســمـلـریـمـیـز بـای هـنـروصـنـعـتـیـمـیـزنـیـنگ  تـیـنـگـســــیـزمـثـال لـریـدن.

کـلـکـیـن و طـاق لـریـمـیـزنی زیـنـت بـیـرگـن پـرده لـریـمـیـز دنـیـا انـتـیـک لـریـده بـهـاســـیـز پـول لـربـیـلـن ســاتـیـلـمـاقـده.

رســامـلـیـک بـوســـتـانـیـده کـوزبـولـمـگـن بـهـارلـریـمـیـزدن کـمـال الـدیـن بـهـزاد و پـروفـیـســور غـلام مـحـمـد مـیـمـنـگـی مـخـتـه نـیـشــگـه ســـزاوار. اولـرنـیـنگ ایـجـادلـری دنـیـا چـه اوز آت و آوازه گـه ایـگـه بـولـیـب، بـهـا بـیـچـیـلـمـس اثـرلـر یـره تـگـنـلـر. اوشــبـو فـرزانـه هـنـرمـنـدلـریـمـیـزحـقـیـده تـوغـری و تـولـیـق مـعـلـومـاتـلـر بـولـمـه گـنـی و اولـرنـیـنگ هـویـتـی حـقـیـده صــادق بـیـرمـعـلـومـات بـیـریـلـمـه گـنـی انـدیـشـــه لـر تـوغـدیـرمـاقـده. یـنـگـی نـســلـیـمـیـز اســتـاد هـنـروصـنـعـتـکـارلـریـمـیـز حـقـیـده بـیـلـیـمـســـیـزلـیـک ایـچـیـنـده اوز بـای لـیـگـی نـی یـوقـاتـمـاقـده. انـه شـو کـیـشـی لـرنـی تـانـیـتـیـش و اولـرنـیـنگ ایـجـادلـریـنـی بـالـه لـریـمـیـزگـه بـیـلـدیـریـشــیـمــیـز کـتـتـه مـســوولـیـت لـریـمـزدن.

نـازک و رعـنـا قـیـزو عـیـال لـریـمـیـزن مـعـجـزه  لـیـک پـرمـاقـلـری بـیـلـن تـوقـیـلـگـن قـالـیـن و گـیـلـم لـر دنـیـا ســرای لـریـگـه زیـنـت بـیـرگـن. قـالـیـن و گــیـلـم لـریـمـیـزنـیـنـگ اصـل ایـگـه لـریـنـی و تـوقـوچـیـلـریـنـی تـیـلـگـه کـیـلـتـیـرمـاقـدن حـیـا قـیـلـگـن حـکـمـدارلــر، بـو قـیـمـتـلـی صـنـعـتـیـمـیـزنـی افـغـان آتـیـگـه اوتـکـریـش بـیـلـن خـلـقـمـیـزگـه حـقـارت قـیـلـمـاقـدن ایـه مـه گـنـلـر. مـنـه شــو صـنـعـت نـیـنگ اصـل ایـگـه لـریـنـی تـانـیـتـیـش، بـیـزلـرگـه بـیـربـورچ. افـغـانـســـتـان دیـب بـیـلـیـنـگـن مـمـلـکـت نـیـنگ شــمـالـی حـدودلـریـده تـوقـیـلـگـن قـالـیـن لـر، دنـیـابـازارلـریـده بـهـاســـیـز.

بابر کلتوری انجمنی دن آلینگن.

کۉچیریب آلیش اوچون اوستیگه کلیک قیلینگ!

http://0up.ir/up10/guest/O-zbekcha-Font.zip

پادشاهی مسجد پاکستان نینگ پنجاب ولایتی لاهور شهریده یېرلشگن تاریخی مسجد بۉلیب مسجد 1671 میلادی ییلی سلطان اورنگزیب بویروغی بیلن قوریلیشگه باشله نگن و 1673 میلادی ییلده توگه دی. مسجد دنیاده بویوکلیکده بېشینچی و جنوبی آسیاده ایککینچی اۉرین دی توتیب، بابریلر دوری نینگ عظمتی نی و کوچینی اوزیده عکس اېتگن. مسجدنینگ اساسی عبادت خانه سیده 5مینگ کیشی، و حیاتیده اېسه 95مینگ کیشیگه چه عبادت قیلیش جای قوریلگن. بو مسجد 1673 میلادی ییل دن 1986 میلادی ییلگه چه (313 ییل له ب) دنیاده اېنگ بویوک مسجد بۉلیب اۉتگن. مسجد نینگ 13.9 متر بویی و 4 مناره سی بار. 1993نچی ییلده پادشاهی مسجد یونسکو تامانیدن فرهنگی میراث دېب ثبت اېتیلدی.

پادشاهی مسجدنینگ معماری اصلوبی و دیزاینی هندوستاننینگ دهلی شهریده جایلشگن جامع مسجدیگه اۉخشی دی. اونینگ دیزاینیده اسلامی، اۉرته آسیا و هندوستانینگ معماری اصلوبلرینی کۉریشینگیز ممکن.

 هوشنگ قویاش پیگیر: تیارله گن کیش

اوزبـیـک خـلـقـی، مـیـنـگ یـیـل لـه ب تـاریـخـیـده اوز عـرف و عـادت لـریـنی گـیـنـگـه یـتـیـریـب، کـتـتـه بـایـلـیـک گـه ایـگـه بـولـگـن. اولـوســمـیـز، بـولـگـه ده گـی خـلـق لـر بـیـلـن قـایـنـه شــیـب، اوز بـای کـلـتـوریـنـی بـاشــقـه لـرگـه هـم ســوغـه بـیـرگـن. چـیـگـره ده گـی کـلـتـورلـرنـیـنـگ تـاثـیـری آســتـیـگـه هـم قـالـگـن. عـرف و عـادت لـریـمـیـز تـوغـریـســـیـده کـتـابـلـر یـاز ســـَک بـیـلـه آز. بـای خـلـقـمـیـزنـیـنـگ بـای بـارلـیـک لـریـنـی قـیـســـقـه بـیـربـیـچـیـمـده تـولـیـق بـیـرشـــکـلـده بـیـان قـیـلـیـش امـکــانـســــیـز.

اۉتگن حیاتینگ نی اۉز معلمینگ بیل.

ماتریدی

خًلق گۉزل بۉلسه، برچه خلق سېوه دی-خًلقی توغیری بۉلگن تورگه چیقه دی.

یوسف خاص حاجب

اوزینگدن کېینگی لرگه عبرت بۉلی دېسنگ، اۉزینگدن ایلگه ریلردن عبرت آل.

آته لر سۉزی

بیلمه گننی سوره ب اۉرگن گن عالم، عارله نیب سوره مه گن اۉزیگه ظالم.

علیشیر نوایی

بیله گی زۉر بیرنی یقیتر، بیلیمی زۉر- مینگنی.

امیر تیمور اۉگیتلری

بو کون نینگ تدبیری سببلی اېرته نینگ تدبیری گه احتیاجی قالمه گن کیشی عقللی دور.

ابوریحان بیرونی

آلتینچی عصرنینگ اورته لریده آلتای، ییتی سوو مرکزی آسیاده گی تورلی قبیله و خلقلر بیرله شیب، تورک خاقانلیگی دیب اته لگن دولت وجودگه کیلدی. بیراق بو دولت مرکز له شگن دولت بولیمی، بلکه اون ته تورک قبیله سی نینگ فیدریشنی ایدی. تورک خاقانلیگیده گی قبیله و خلقلر اجتماعی- اقتصادی ترقیات نینگ تورلی باسقیچیده یشه ر ایدیلر. دهقانچیلیک بیلن شغلله نوچی اوتراق اهالی بیلن بیرگه چارواچی کوچمنچیلر هم جوده کوپ ایدی، اوتراق اهالی پدر شاهی- فیودال باسقیچیده یشه سه، کوچمنچی اهالی اساساً پدر شاهی جامعه توزومی باسقیچیده بولیب، اولرنینگ جامعه سی طبقاتی ضدیتلر چوقورله شووی و تابعلر نینگ کوپه ییب باریشی بیلن استه- سیکین ساده له شیب بارماقده ایدی. دولت باشیده «خاقان» و خاقان زاده لر نینگ کینگاشی «قورولتای» توره ر ایدی، قبیله باشلیقلری «بیگ» ییریک عملدارلر «تگین»، «شادی» و باشقه ناملر بیلن، اهالی «بودون» یا که «قره بودون» نامی بیلن یوریتیلر ایدی، تورک خاقانلیگی، چین، بیزانس و باشقه مملکت لر بیلن سودا- ساتیق علاقه لریده بولگن دولت منطقه سیده یگانه حاکم دین بولیمی، آسمان عبادتی، زردشتی لیک، شامانیزم و باشقه آیین لر همده اولرنینگ سینکریتیک شکلی ترقه لگن ایدی.

 ینیسی دریاسی حوزه سیده گی رون یازوی یادگارلیکلری اون سکیزینچی عصرنینگ باشلریده روس خدمتچیسی ریمیزوف خبری و سونگره سویدن لیک صاحب منصب یاگن ستر لینبیرگ و عالم میسیر شیمیدت اثرلریده گی معلومات آرقه لی علم و فنگه معلوم بولگن ایدی. بیراق اوزاق وقت دوامیده عالملر بو یادگارلیکلرنی اوقیب انیقله شگه موفق بولالمه دیلر. اون توقوزینچی عصرنینگ بیرینچی چاریکیده «سیبیرسکی ویستنیک» (سایبریا خبرلری) مجله سیده گریگوری سیپاسکی نینگ ینیسی یادگارلیکلری حقیده مقاله سی باسیلدی. بو مقاله لاتین تیلیگه ترجمه قیلیندی. یادگارلیکلر حقیده گی معلومات کوپ مملکتلرنینگ عالملریگه معلوم بولدی. لیکن تیکشیریش و یازونی اورگه نیش اقداملری ینه نتیجه بیرمه دی، چونکه یادگارلیکلرنینگ «رمزی» آچیلمه دی.

اؤزبیک تیلی آلتای تیللر عایله سی نینگ تورکی تیللر تورکومیگه کیره دی.

اؤزبیک ادبی تیلی تاریخی قوییده گی دورلرنی اؤز ایچیگه آله دی:

میلاد دن آلدین گی دورلردن تا  10 نچی عصرلرگه چه بؤلگن دور. بو دور ده گی تیل فن ده قدیمگی تورکی تیل دیب یوریتیله دی. قدیم گی خلق آغزه کی ایجادی نمونه لری، اؤرخون-اِنه سای یادگار لیک لری(6-7 عصرلر) شو تیل ده یره تیل گن.

10-14 نچی عصرلرده عمل ده بؤلگن تیل اسکی تورکی تیل دیب اَتهله دی. محمود کاشغری نینگ "دیوان لغات التورک" ( تورک تیللری دیوانی)، یوسف خاص حاجب "قوتدغو بیلیگ" ( سعادت گه یوللاوچی بیلیم )، احمد یوگنهکی نینگ "هیبت الحقایق" ( حقیقت لر ارمغانی)، خوارزمی نینگ  "محبت نامه"، ربغوزی نینگ "قصه ربغوزی" اثرلری شو تیل ده یره تیلگن.

15 نچی عصردن 19 نچی عصرنینگ ایککینچی یریمیگه چه قؤللنگن تیل اسکی اؤزبیک ادبی تیلی دیب ناملنگن. عطایی، سککاکی، سیفی سرایی، لطفی، علیشیر نوایی، بابر، مشرب، توردی، مخمور، گلخانی، مقیمی، فورقت، ذوقی و باشقه کوپلب ایجادکار لرنینگ اثرلری شو تیلده یره تیلگن.

19 نچی عصر نینگ ایککینچی یریمیدن حاضر گی دور گه چه ایشلتیب کیله یاتگن تیلیمیز حاضر گی اؤزبیک ادبی تیلی دیب اَتهله دی. حاضر گی کونگه چه یره تیلگن برچه اثرلر حاضرگی اؤزبیک ادبی تیلی نینگ نمونه لری حساب لنه دی.

اسکی اؤزبیک تیل نینگ رواجی بویوک علیشیر نوایی نینگ نامی بیلن باغلیق دیر. او اسکی اؤزبیک تیل نینگ کِنگ امکانیت لریدن فایده لنگن حالده عجایب اثرلر یرهتیب گنه قالمسدن، بو تیلنی علمی جهت دن چوقور تدقیق قیلوچی "محکمه اللغتین" ناملی یریک علمی اثرهم یازدی و اونده اؤزبیک تیلی نینگ باشقه تیللردن هیچ کم ایمس لیگینی ایشانرلر مثالی بیلن اثبات لب بیردی.

اۉچمس ایزلر: تأریخدن معلوم بۉلیشیچه، افغانستان- تورکی خلقلرنینگ قدیمی و تأریخی وطنی حسابلَنه‌دی. افغانستان دېگن سیاسی- جغرافی حدود اۉرته گه کېلمسدن آلدین بو یورتده، تورکی سلاله‌لر اوزون ییللر بیرین- کېتین حُکم سوریب کېلگنلر. میلاددن آلدین هونلر، کوشانیلر و اوندن کېیین یفتلیلر (هفتالیتلر) سلطنت قوریب، بویوک مدنیت یره‌تیب، اۉزلریدن اۉچمس ایز قالدیریشگن. شونینگدېک، رتبیل شاهلر، کابل شاهلر، قرلوق شاهلر، قاره خانیلر، غزنویلر، سلجوقیلر، موغول‌لر، تیموریلر، بابر و اۉنینگ اولاده‌لری، شایبانیلر، افشاریلر، اشتر خانیلر و نهایت جنوبی تورکستان اۉزبیک خانلیکلری (خلم خانلیگی، بلخ خانلیگی، آقچه خانلیگی، سرپل خانلیگی، شبرغان خانلیگی، اندخوی خانلیگی، میمنه خانلیگی) سیاسی سلاله‌لر صفتیده حکمرانلیک قیلیب کېلدیلر.

تورکچه، تورکی،…چغتای تیلی، اېسکی اۉزبېکچه،… اۉزبېکچه، اۉزبېک تیلی، اۉزبېکی،… سۉزلر و اتمه لرحقیده

اۉزبېک (تورک) لکسیکولوژی سیده تیل تۉغری سیده تورلی اتمه لر و لکسیمه لر قۉللـه نیلیب کېلگن و کېلماقده. بو مسأله ده گی خیلمه-خیللیک شونچه که اۉز-اۉزیدن اۉرته گه کېلمه ی، بلکه اونینگ تورلی تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و ادبی عینی و حقیقی عامللر و سببلری بار. زمان چۉزیغی، جانلی تیللر (اولر بیلن ادبی تیل هم) نینگ اۉزگریشی و رواجلنیشی، سۉز خزینه سینینگ دایمی اۉزگروچنلیگی، بشقه تیللر بیلن مناسبتده بۉلگنلیگی، تیلچیلیک ساحه سیده گی قۉلگه کیریتیلگن یوتوقلر نیگیزیده اونینگ لکسیک قاعده لری و خزینه سینی ترتیب-قاعده گه سالیش، تازه لش، ینگیلش و … لر کبی نرسه لر اساسی سببلردن سنه له دی.