http://www.baburilar.com/books/323091-salamvamaqalalar.zip

بۉری نینگ باله‌لری قۉی بیلن قۉزیچاقنی کۉریب قووانیب قالیبدیلر. بۉری قۉینی باله‌لریگه تنیشتیریب، بۉلگن واقعه‌نی گپیریب بېریبدی... شونده‌ی قیلیب، قۉی بیلن قۉزیچاق ینگی محیطگه کۉنیکیب بۉری و اونینگ باله‌لری بیلن اپاق۔چپاق بۉلیب قالیبدیلر.

شرق ممتاز شعریتیده هر جُفت مصراع اۉزارا بوتونلیکنی حاصل قیلووچی، یعنی قافیه‌لنووچی شعري شکل مثنوي دېب ناملنه‌دی. اۉرته‌ عصرلرده ییریک حجملی داستانلرگه نسبتاً هم، ایکّیلیک شکلیده یازیلگن کیچیکراق...

١

اَشْرَقتْ مِنْ عَکْسِ شَمسِ الکأسِ انوار الهدیٰ،

«یار عکسین مَیده کۉ‌ر» دېب، جامدین چیقتی صدا.

غیر نقشیدین کۉنگول جامیده بۉلسه زنگِ غم،

یۉقتور، ای ساقی، میِ وحدت مَثَللیک غمزدا.

ای، خوش اول می‌کیم، انگه ظرف اۉلسه بیر سینغان سفال،

جام اۉلور گېتی نما، جمشید انی ایچگن گدا.

ییگیرمه ییتی اولکه نینگ حاکمی بولگن امیر تیمور کورگان، اوزی نینگ موفقیت سِریـنی قویـیـده‌گــی اون ایکّی اصل‌گه باغلیق بولگنی‌نی ایتیب، اوغیل‌لریدن اوشبو نکته‌لرنی دقت‌گه آلیشلرینی ایسته‌گن:ـ

ـ ۱. الله تـعـالـی دیـنـی و حضرت محمد (ص) نینگ شرعیتی‌نی دنیا گه ییتکه‌زیشنی اوزیم‌گه بیر اساس بیلدیم و هر زمان و هر مکان‌ده اسلام‌نی اساس قیلیب قویدیم.ـ

خلق و تیلي‌نینگ یاشي هر قچان هم او اَتَله‌یاتگن آت تاریخي بیلن اۉلچَنه وېرمه‌یدي. چونکه معین تیل اۉز تاریخي دوامیده بیر قنچه نام بیلن یوریتیلگن بۉلووي ممکن. بونینگ مثالي: حاضرگي اۉزبېک، اۉزبېک تیلي اَتمه‌لری‌نینگ کېلیب چیقیش تاریخي اونینگ قدر اېسکي اېمَس. اصلی‌ده اېسه اۉزبېک خلقي و تیلي‌نینگ تاریخي جوده اېسکي زمانلرگه اِیلدیز آتگن بۉلیب، حاضرگي آتي‌نینگ تاریخي اونینگ یاشیني اۉزیده عکس اېتتیرمه‌یدي. اۉتمیش‌ده حاضرگي اۉزبېک‌لر و اولرنینگ تیلي بیر قنچه نام بیلن اَتب کېلینگن.

سۉزنینگ تۉغری یازیلیشی: قـونـدوز سـۉزی صـاف تـورکـی سۉز قتلمی‌گه کیرگنی اوچون، بیز اونی قـنـده‌ی اَیتیـلـسـه شـونده‌ی‌لـیگی‌چه تۉلیق یازه‌میز و تیل دستوری شونی طلب ایته‌دی. فارس، عرب و افغان‌لرنینگ تلفظی اۉزبیک تیلی اوچون معیار بۉله آلمه‌یدی. ذاتاً بیز تورکی یا اۉزبیکچه سۉزلر ترکیبی‌ده کیـلـگـن تاووش یا که حرف‌لرنی توشیریب یازیش‌گه حقیمیز یۉق. عکسینچه اۉزبیک تیلی باشقه تیل‌دن آلـگـن سـۉزلـرنـی بوزیب، اۉز تلفظ قاعده‌سی‌گه ماس‌لشتیریش‌گه تۉله حقلی‌دیر. دیمَک، قـُندوز، قـُندز، کــُندز، کـُهـندژ، دیب یازیش اۉزبیک تیلی اوچون مطلقا یات‌دیر. اصلی‌ده «قـونـدوز» شکلی‌ده یازیلـماغی کیره‌ک.

اون توقیزینچی عصر آخری و ییگیرمه‌نچی عصر باشیده‌گی اۉزبېک ملی مدنیتی‌نینگ مشهور وکیللریدن بیری معرفت‌پرور شاعر، دراما‌تورگ، ژورنالیست، عالِم، دولت و جماعت اربابی عبدالله اولانی‌دیر. او ۱۸۷۸ ییل‌نینگ ۱۲ نچی جولایی‌ده تاشکېنت‌نینگ مېرگنچه محله‌سیده، تۉقووچی میر ا‌ولان اکه‌ عایله‌سیده دنیاگه کېلدی. باله‌لیگی میرآباد محله‌سی‌نینگ اېگری-بوگری کۉچه‌لریده، کۉپچی‌لیک قِسمینی روس‌لر تشکیل قیلگن تېمیر یۉل ایشچی‌لری باله‌لری آره‌سیده کېچدی. اۉقچی‌ده‌گی اېسکی مکتبده، سۉنگ مدرسه‌ده اۉقیدی (۱۸۸۶-۱۸۸۵). مستقل مطالعه‌ بیلن شغللندی. عرب، فارس، روس تیللرینی اۉرگندی. آرېنبورگ، قازان، تیفلیس‌ده چیقیب تورگن گزېته‌-ژوناللرنی کوزه‌تیب باردی. قیسقه‌ مدت ایچیده او معرفت‌پرور صفتی‌ده تانیلدی و اۉلکه‌ده‌گی اجتماعی-مدنی حرکتچی‌لیک‌نینگ فعال نماینده‌لریدن بیری‌گه ایلندی.

بوتون اسلام دنیاسیده، قرآن‌دن کیین اینگ معتبر کتاب حسابلنمیش «الجامع الصحیح» یا که «صحیح البخاری» کتابی‌نینگ مؤلفی ابو عبدالله محمّد بن اسماعیل بن ابراهیم بن مغیره، شوال آیی‌نینگ 13 کونی 149 هجری ییل (21 جولای 810 م. ییل) جمعه نمازیدن کیین بخارا شهریده توغیلیب، حدیث‌لر معتبر راویسی بؤلمیش آته‌سیدن ایرته یتیم قالدی و آنه‌سی تربیه‌سیده اؤسیب کمال‌گه یتدی.

ایریم منبع‌لر مثلاً «اسلام بویوک دایرة المعارفی» ده (376 بیت 7- جلد) امام بخاری بخارانینگ خرتنگ قیشلاغیده توغیلگن دیب ناتؤغری معلومات بیریلگن. حال بوکه خرتنگ قیشلاغی سمرقندگه تیگیشلی بؤلیب، قدیمی منبع‌لرده اونینگ فاصله‌سی سمرقنددن ایککی فرسخ دیب کؤرسه‌تیلگن (هر فرسخ عرب‌لر حسابی‌ده 5919 مترگه تینگ کیله‌دی) و امام- بخاری اؤشه ییرده وفات ایتیب، دفن ایتیلگن.

جارالله‌ محمود زمخشری نینگ «مقدمةالادب» سۉزلیگی تورک/اوزبېک ادبیاتی تاریخیده محمود کاشغری نینگ «دېوان لغات التورک» و محمد بن قیس خوارزمی نینگ «تبیان اللغات التورکی علی لسان قانیقلی» کتابلریدن سۉنگ اوچینچی سۉزلیک سنه‌له‌دی.

سلطان محمد خوارزمشاه گه اهدا قیلینگن محمد بن قیس اثری یۉقالگن و بوکونگه کېلیب بیلیم اهلی اختیاریده اېمس. بیراق، بیز اېلخانیلر زمانیده عرب تیلیده یازیلگن «جمال‌الدین ابن مهنا» نینگ «حلیةالانسان و حلبةاللسان» لغت اثریده تانیتیلگنی همده «احمد منیری» (شرفنامۀ ابراهیمی لغتنامه سیده) و «جهانگیری سۉزلیگی» مؤلفی اوندن فایده‌له‌نیب اېسلله‌گنلر‌یگه کۉره اوشبو سۉزلیک تألیف اېتیلگنی بیلیم اهلی گه بېللی.

سونگی اوتیز ییل‌دن آشه‌راق دور ایچیده افغانستان بویلب دوام ایته‌دیگن توختاوسیز اوروش‌لر تینچیمه‌یپتی. مملکت تاریخی‌ده مثلی کوریلمه‌گن اوروش‌لر اهالی‌گه چیک‌سیز اقتصادی زیان‌لر ییتکزیب گینه قالمه‌ی، بیر نیچه میلیون کیشی‌نینگ یاستیغی‌نی قوریتدی. میلیون‌لب کیشی ایسیر و یتیم بولدی‌لر همده معیوب معلول انسان‌لر سانی آشیب بارگن سری جامعه‌ده‌گی اجتماعی معمالر میزانی هم آشدی. هلی هم اوروش‌لر گردابی‌ده تلپینه یاتگن افغانستان خلقی جمله‌دن اتنیک اوزبیک‌لر اوروش‌لر باعث کتّه مدنی- فرهنگی یوقاتیش‌لرگه یوز توتماقده‌لر.

خـلـق مـیـز هـنـربـوســـتـانـیـده اوزیـگـه خـاص بـیـراوریـنـگـه ایـگـه. دنـیـا چـه مـشـــهـور ایـپـک کـیـیـم لـر، قــالـیـن لـریـمـیـز، گـیـلـم لـریـمـیـز، رســـمـلـریـمـیـز و زیـنـت بـیـروچـی مـعـمـارلـیـک صـنـعـتـیـمـیـز عـصـرلـر بـویـیـچـه دنـیـانـی حـیـرتـگـه قـویـگـن. اطـلـس دن تـیـکـیـلـمـیـش کـیـیـم لـر، 12 رنـگـدن قـورشــلـگـن ایـپـک پـرنـجـی لـر، نـازک و دلـبـر پـرمـاقـلـر بـیـلـن تـوقـیـلـگـن قـالـیـن و گـیـلـم لـر، بـاش رومـال لـری، ایـســکـی کـتـابـدارلـیـک و یـنـگـی زمـانـوی رســـامـلـیـک لـر و بـنـالـریـمـیـزنـی چـیـرای گـلـشــنـیـگـه ایـلـه نـتـیـرگـن مـعـمـارلـیـک رســمـلـریـمـیـز بـای هـنـروصـنـعـتـیـمـیـزنـیـنگ  تـیـنـگـســــیـزمـثـال لـریـدن.

کـلـکـیـن و طـاق لـریـمـیـزنی زیـنـت بـیـرگـن پـرده لـریـمـیـز دنـیـا انـتـیـک لـریـده بـهـاســـیـز پـول لـربـیـلـن ســاتـیـلـمـاقـده.

رســامـلـیـک بـوســـتـانـیـده کـوزبـولـمـگـن بـهـارلـریـمـیـزدن کـمـال الـدیـن بـهـزاد و پـروفـیـســور غـلام مـحـمـد مـیـمـنـگـی مـخـتـه نـیـشــگـه ســـزاوار. اولـرنـیـنگ ایـجـادلـری دنـیـا چـه اوز آت و آوازه گـه ایـگـه بـولـیـب، بـهـا بـیـچـیـلـمـس اثـرلـر یـره تـگـنـلـر. اوشــبـو فـرزانـه هـنـرمـنـدلـریـمـیـزحـقـیـده تـوغـری و تـولـیـق مـعـلـومـاتـلـر بـولـمـه گـنـی و اولـرنـیـنگ هـویـتـی حـقـیـده صــادق بـیـرمـعـلـومـات بـیـریـلـمـه گـنـی انـدیـشـــه لـر تـوغـدیـرمـاقـده. یـنـگـی نـســلـیـمـیـز اســتـاد هـنـروصـنـعـتـکـارلـریـمـیـز حـقـیـده بـیـلـیـمـســـیـزلـیـک ایـچـیـنـده اوز بـای لـیـگـی نـی یـوقـاتـمـاقـده. انـه شـو کـیـشـی لـرنـی تـانـیـتـیـش و اولـرنـیـنگ ایـجـادلـریـنـی بـالـه لـریـمـیـزگـه بـیـلـدیـریـشــیـمــیـز کـتـتـه مـســوولـیـت لـریـمـزدن.

نـازک و رعـنـا قـیـزو عـیـال لـریـمـیـزن مـعـجـزه  لـیـک پـرمـاقـلـری بـیـلـن تـوقـیـلـگـن قـالـیـن و گـیـلـم لـر دنـیـا ســرای لـریـگـه زیـنـت بـیـرگـن. قـالـیـن و گــیـلـم لـریـمـیـزنـیـنـگ اصـل ایـگـه لـریـنـی و تـوقـوچـیـلـریـنـی تـیـلـگـه کـیـلـتـیـرمـاقـدن حـیـا قـیـلـگـن حـکـمـدارلــر، بـو قـیـمـتـلـی صـنـعـتـیـمـیـزنـی افـغـان آتـیـگـه اوتـکـریـش بـیـلـن خـلـقـمـیـزگـه حـقـارت قـیـلـمـاقـدن ایـه مـه گـنـلـر. مـنـه شــو صـنـعـت نـیـنگ اصـل ایـگـه لـریـنـی تـانـیـتـیـش، بـیـزلـرگـه بـیـربـورچ. افـغـانـســـتـان دیـب بـیـلـیـنـگـن مـمـلـکـت نـیـنگ شــمـالـی حـدودلـریـده تـوقـیـلـگـن قـالـیـن لـر، دنـیـابـازارلـریـده بـهـاســـیـز.

بابر کلتوری انجمنی دن آلینگن.

1

ای یخشی آتینگ بیله سرآغاز

انجامیغه کیم یتر هر آغاز*

ای سندین اولوس خجسته فرجام

آغازینگه عقل تاپمی انجام

1

«لیلی و مجنون» حقیده گی قصه عرب خلق لری آره سیده کینگ ترقه لگنی و غایت مشهور بؤلگنی حقیده کروچوفسکی شوندی یازگن ایدی : «شرقده گی لیلی و مجنون غربده گی رامیو و جولیتگه نسبتاً مشهورراق دیر.

«سبعۀ سیار» علیشیر نوایی «خمسه» سی نینگ تؤرتینچی داستانی بؤلیب، 1484 ییل ده یازیلگن و داستان نینگ علمی و تنقیدی متنیگه کؤره حجمی بیش مینگ تؤققیز بیت دن عبارت. او عروض نینگ خفیف بحریده یره تیلگن.

1

ای سپاسینگ دیمکده ایل تیلی لال

ایلگه تیل سیندین اؤلدی تیلگه مقال

سندین انسانغه تار و پود جسد

جسد ایچره کؤنگیل، کؤنگیلده خرد

1

خدایا، مسلّم خدالیق سنگه

بیراو شه کی، دعبی گدالیق سنگه

خداوند بی مثال و مانند سین

خداوندلرگه خداوند سین

1

1. اوشبو حمد بابیده خدانینگ صفتلری حرارتلی مصرعلرده وصف ایتیله دی.
2. تصوفگه اساس لنگن بو بیتده «وجود»، «جود» (بیرینچی مصرع) «جود»، «وجود» (ایککینچی مصرع) سؤزلری کیلتیریلیب، ردّالعجز من الصدر صنعتی ایشله تیلگن.

بسم الله الرحمن الرحیم

جان قوشی چون منطق راز ایله گی

تنگری حمدی بیرله آغاز ایله گی

اولکی مخلوقات خلّاقی دور اول

آندین اؤزگه فانی و باقی دور اول

بسم الله الرحمن الرحیم

حمد انگه کیم، ذاتیغه حمد آنچه کیم، سزاواردور، ایتسه بؤلمس و حمد انگه کیم، احسانیغه ثنا آنچه کیم، یری باردور بیتسه بؤلمس. ذات جمع کمالت صفاتی بیله موصوف، صفاتی دین مجموع کمالات کشف اهلیغه مکشوف. تنزیه تیل شرح قیلوردین مبرّا، تقدیس ایل وصف ایتردین معرّا. عظمت باغیده سپهر دوّار بیر نیلوفردین کم و قدرتی آلدیده نجومی ثابته و سیاره اول نیلوفر یوزیده بیر نیچه قطره شبنم. نیلوفر یوزیگه شبنم ساچقوچی هم اول و شبنم سویی دین نیلوفرزار، بلکی گلستان ارم آچغوچی هم اول.

اثر نوایی نینگ عمری آخیریده- 1500 ییل ده یازیلگن. اؤزبیک نثری نینگ غایت گؤزل نمونه سی دیر. نوایی بدیعی تفکری نینگ، خلاصه سی، حیاتی مشاهده لری نینگ یکونی دیر. اثرده مؤلف اؤزیگه چه بؤلگن فارسی نثرنینگ اینگ ایلغار عنعنه لرینی رواج لنتیرگن، قطار مسئله لرنی اؤز دوری اجتماعی-سیاسی واقع لیکنی، حاکم مفکوره بیلن باغله ب،ینگیچه ینگیچه تلقین قیلگن. اثرده گی انساننی اولوغ لش، برکمال کؤریش، اونینگ باش خطینی، هجوی تصویرلر، قیدلر- فاش قیلوچی قدرتی نی، رد ایتیشلیک منطقی- عصیان کارلیک روحینی، اخلاقی-ایتیک حکمت- ادبی یؤنه لیشی نی، بیانده گی فکر تیره نلیگی، تیل نینگ گؤزللیگی، پخته لیک، مختصرلیک، اسلوبی جلالر، شعری پرچه لرنینگ کیلتیریلیشی- یوکسک یوکسک بدییتینی بیلگی لی دی.

کۉچیریب آلیش اوچون اوستیگه کلیک قیلینگ!

http://0up.ir/up10/guest/O-zbekcha-Font.zip

جلال الدین محمد اکبر (1542-14-10 میلادی ییلی امرکوتده توغیلیب، 1605میلادی ییلی آگرا یقینیده گی سکندره قشلاغیده وفات اېتگن)- هندوستانده گی بابریلر سلطتنتی حکمداری، بابرنینگ نبیره سی، همایون نینگ اۉغلی، 13 یاشیده تختگه اۉتیرگن. دستلب وزیری ترکمن بایرام خان یاردمیده تختنی باشقرگن، سۉنگره بلاغت یاشیگه یتگچ، مملکتنی قتتیق قۉللیک بیلن اداره اېته باشله گن. سلطنتینی کېنگه یتیریش اوچون متصل کۉره شگن. جلا الدین اکبر دوریده بابریلر سلطنتی شیمده بلخسن تارتیب گاداوری دریاسیگه چه (کشمیر و افغانستان حدودلری بیلن)، غربده عربستان دنگیزیدن شرقده بنگالیا قولتیغیگه چه بۉلگن اولکن حدودنی قمره ب آلگن. مرکزلشگن سلطنت توزیش مقصدی ده 1574 میلادی ییلدن ایچکی اصلاحات اۉتکزیشگه کیریشه دی: قۉشین اۉستیده نظارتنی کوچه ی تیره دی و اونی قیته تشکیل اېتیب،ینگیدن قۉراللنتیره دی،  مملتکنی ینگی مأموری تومن لرگه بۉله دی. نکاح رشته لری آرقه لی راجپوت نیازلیکلری بیلن علاقه لری نی مستحکم لنگن. راجپوتلر آتلیق قۉشینی جلال الدین اکبر قۉشینی نینگ اساسی نی تشکیل قیلگن. ییریک یېر اېگه لری اۉز باشیمچه لیگیگه قرشی بیر قنچه چاره تدبیرلرنی اۉتکزگن، 1574 ییلی دهقانلر، سرکرده لرگه یېر انعام اېتیش اۉرنیگه خزینه دن اولرگه معاش تۉله ش نی، مملکتده گی یېر لردن سالیق تۉپله ش نی اۉز خزمتچی لری ضمه سیگه یوکله گن. او احالی آره سیده دینی جهتدن اۉز ارآ بیردم لیککه اېریشیش مقصدیده هندیلرنی یوقاری منصبگه تعیین له ی باشله گن و ینگی دین "دین الهی" جاری اېتگن. بو دین اۉزیده اسلام، هندویزم، پارسیزم دین لری نینگ قریشمه سیدن عبارت بۉلگن. او دنیاوی و دینی حاکمیتنی اۉزیده مجسم لشتیرگن. بو دینگه اعتقاد قیلگنلر جلال الدین اکبرنینگ مرحمتیگه سزاوار بۉلگنلر. کیینچه لیک اونینگ وفاتیدن سۉنگ بو ینگی دین کیچیک بیر مذهبگه ایله نیب قالگن.جلال الدین محمد اکبر دهقانچیلیک و سوداگه کتته اعتبار بېرگن، اروپا مملکتلری بیلن هم سودا ساتیق آلیب بارگن. جلال الدین محمد اکبر علم-فن، صنعتگه هم حامی لیک قیلگن. اونینگ وزیری و دۉستی ابوالفضل علامی سلطنتی تاریخیگه عاید "اکبرنامه" اثرینی یازیب قالدیرگن. جلال الدین محمد اکبر بویوک دولت اربابی، قوه حافظه سی کۉچلی، جسور، اقتدارلی سرکرده بۉلگن.

پادشاهی مسجد پاکستان نینگ پنجاب ولایتی لاهور شهریده یېرلشگن تاریخی مسجد بۉلیب مسجد 1671 میلادی ییلی سلطان اورنگزیب بویروغی بیلن قوریلیشگه باشله نگن و 1673 میلادی ییلده توگه دی. مسجد دنیاده بویوکلیکده بېشینچی و جنوبی آسیاده ایککینچی اۉرین دی توتیب، بابریلر دوری نینگ عظمتی نی و کوچینی اوزیده عکس اېتگن. مسجدنینگ اساسی عبادت خانه سیده 5مینگ کیشی، و حیاتیده اېسه 95مینگ کیشیگه چه عبادت قیلیش جای قوریلگن. بو مسجد 1673 میلادی ییل دن 1986 میلادی ییلگه چه (313 ییل له ب) دنیاده اېنگ بویوک مسجد بۉلیب اۉتگن. مسجد نینگ 13.9 متر بویی و 4 مناره سی بار. 1993نچی ییلده پادشاهی مسجد یونسکو تامانیدن فرهنگی میراث دېب ثبت اېتیلدی.

پادشاهی مسجدنینگ معماری اصلوبی و دیزاینی هندوستاننینگ دهلی شهریده جایلشگن جامع مسجدیگه اۉخشی دی. اونینگ دیزاینیده اسلامی، اۉرته آسیا و هندوستانینگ معماری اصلوبلرینی کۉریشینگیز ممکن.

سید محمّد بهاوالدین ابن سید جلال الدین 1318 ییلده بخارا یانیده گی قصری عارفان قشلاغیده توغیلگن. نقشبند یاشلیگیدناق تصوف یۉلیگه کیرگن، اونینگ سیرلرینی اۉرگنگن. قرآن کریم، تفسیر و حدیثلرنی پخته اېگلله گن. او دهقانچیلی بیلن شغلله نیب، کېینچه لیک تېمیر و مس بویوملرگه تورلی نقشلر بیتگن. شو سببلی او کیشی نینگ "نقشبند بۉلگن.

بهاوالدین نقشبند عبدالخالق غیجدووانی نې اۉزیگه پیر و استاد دېب بیلیب، اونینگ تعلیماتی نی رواج لنتیرگن. نقشبندی تصوف نظریه سی و عملیاتیگه دایر 13ته اثر یازگن. اولر آره سیده "حیاتنامه"، "دلیل عاشقان" و "آداب السالکین" کبی اثرلر علایحده اهمیتگه اېگه.  خوجه بهاوالدین "نقشبندیه" طریقه تیگه اساس سالیب، عربستان، ایران، اۉرته آسیانینگ کۉپ شهرلریده تصوفنی کېنگ ترغیب قیلگن.

نقشبندی لیک نینگ اساسی ماهیتی "قۉل ایشده و الله دلده" دېگن شیارده اۉز افاده سینی تاپگن. بهاوالدین کرامتلی انسان بۉلگنلیگی اوچون اونگه "بلاگردان" دېب نام بېریشگن. امیر تېمور، علیشېر نوایی، جامی، مختومقلی و باشقه اولوغ ذاتلر نقشبندیه یۉلینی تنله گنلر. خوجه بهاوالدین نقشبند 1389 ییلده اۉز قشلاغیده وفات اېتگن.

عـاشقـلـرنـیـنـگ سـۉراغـی، صادقـلـرنـیـنگ یـراغـی

انـبـیـالــر چـــراغــــی، خــاکـســار بـولـغــان مـحـمــد

اۉزین سالیب محنت گه، تورلوک تورلوک زحمت گه

عـاصـی، جــافــی امـت گــه، کـوثر بـۉلـغـان مـحـمـد

فطرت بو اثرلرنی یـیغلب، هَـیقـیریب یازگن ایدی، ضیالی لر هم اونی یـیغلب، حُرّیت اوچون کورَشیش حقـیده قسم یاد قیلیب اۉقـیگـنلر. معلوم بۉلیشیچه، فطرت 1918 ییلده یازگن« یورت قیغوسی» ناملی تۉرتـته شعریدن تـشقَری، 1920 ییلده هم شو ناملی ینه بیر ساچمه نی یازگن ایکن. بو فطرت نینگ «تینگیز» تخلصی بیلن یازیلگن اثری بۉلیب، «بخارا اخباری» گزیته سینینگ 1920- ییل 5-آکتبر  سانیده باسیلگن و یقینده ادبیات شناس سراج الدین احمد تامانیدن مطبوعاتده اعلان قیلیندی. اثرده بخارا امیری تختـدن اغـدریلگـندن کیـینگی تاریخی دور منظره لری تصویرلـنه دی. بو شعرنینگ تاپـیلیشی فطرت نینگ تورکیستان مختاریت حکومتی شفـقـتـسیز رَویشده تار-مار ایتیلگندن کیین هم ایرک و حریت اوچون فعال کورَش آلیب بارگـنیدن دَرَک بیره دی.

تاریخینگ دیر مینگ عصرلر ایچـره پنهـان اۉزبېگیـم

سینگه تینگـداش پامیر و آق- ساچ تـیـانشـان، اۉزبېگیم

سۉیله سین افـراسیاب و سۉیلـه سـیـن اورخون خـطـی

کـۉهنه تـاریـخ شـاده سیده بـیـتـتـه مرجان، اۉزبېگـیم

احمد الفرغانی

جهان علم – فن رواجیگه اولکن حصه قۉشگن ینه بیر بویوک بابامیز احمد الفرغانی 176 قویاش هجری ( 797 میلادی) یـیلده فرغانه نینگ قووه شهریده توغیلگن. او یاشلیگیده علم- فن اساسلرینی چوقور اۉرگندی. اۉز علمینی ینه ده چوقورله شتیـریش مقصدیده اۉرته آسیانینگ اۉشه دورده گی اېنگ یـیریک علم- فن مرکـزی مـرو شهریگه کېله دی. 198 قویاش هجری (819 میلادی) یـیلـدن باشله ب بغداد شهریده گی " بیت الحکمة " ده نجوم، ریاضی و جغرافیا کبـی فنلـر ساحه سیده ایجاد قیله دی ( اثر یازه دی). اونینگ نامینی مشهور قیلیب یوبارگن " نجوم اساسلری حقیده کتاب" اثری 12 اینچی میلادی عصر (قرن) ده اوروپاده لاتین تیلیگه ترجمه قیلینه دی. بو اثر احمد الفرغانی نی اوروپا ده " Alfraganus" نامی بیلن مشهور قیلیب یوبارگن. عین پَـیـتده (زمانده) اثرنینگ اۉزی اوروپا مملکتلـری عالی اۉقو یورتلـری ده بیر نېچه عصر دوامیده درسلیک صفتیده اۉقیتیلگن.

علامه نینگ نجوم فـنیده گی بویوک خـزمتلری اوچون اوروپالیکـلر 16 اینچی عصرده آی ده گی کره تیر(حفره) لردن بیریگه اونینگ نامینی بیریشگن.

احمد الفرغانی اۉز دوری نینگ مشهور اختراعچیسی هم بۉلگن. چنانچی، 240 قویاش هجری ( 861 میلادی) یـیلده او مصرگه کیلیب نیل دریاسی سوی نینگ سطحینی اۉلچَـوچی قورولمه (ساختمان) یره تگن. مصرلیکلرگه بوندی قورولمه جوده ضرور ایدی. چونکه اولر اوچون نیل دریاسی نینگ سوی قچان تاشیشینی انیق بیلیش حیات – ممات مسأله سی بۉلگن. زیرا، دهقانچیلیک نینگ قندی نتیجه بېریشی عیناً شونگه باغلیک بۉلگن. جهان علم- فنی ترقیاتیگه اولکن حصه قوشگن بویوک بابامیز 244 قویاش هجری (865 میلادی) یـیلده مصرده وفات ایتگن.            

تفتازانی (تۉلیق اسمی محمد ابن عمر سعدالدین التفتازانی) (1332 میلادی، نسا یانیده گی تفتزان قشلاغیده توغیلگن و 1392-12-8 میلادی سمرقنده وفات اېتگن)- قاموسی عالم. تفتازانی قریب 30 ییل دوامیده هرات و ماورالنهر تورلی شهرلریده گی مدرسه لرده فلسفه و منطقدن دیر بېرگن. سۉنگره امیر تېمور دعوتیگه بناءً سمرقندگه کېلیب، سراییده خذمت قیلگن و عمری نینگ آخریگه چه شو سرایده یشه ب ایجاد بیلن شغل لنگن. تفتازانی نینگ نظری میراثی اۉرته عصرلر فننی نینگ برچه ساحه لرینی اۉز ایچیگه آلگن بۉلیب، قرآن تفسیری دن باشقه اثرلری عرب تیلیده یازیلگن. بو اثرلردن 14-16 عصرنینگ 2 یریمیگه چه ماورالنهر و اونینگ اطرافیده گی مدرسه لرده اۉقو قوللنمه سی صفتیده فایده لنیلگن. منطق، حقوق، ریاضیات، نجومگه دایر اثرلر یازگن. بیزگه چه "شرح العقاید) (ابوحفص نفسی نینگ "عقایدالنفسی" اثریگه شرح)، "تهذیب المنطق و الکلام" (منطق و کلامگه صیقل بېریش)، "السّعدیه" (13-عصر آخیری و 14-عصر بیرینچی یریمیده بیرینچی یشه گن کاتبی نینگ منطقگه عاید "الشمسیه" رساله سیگه یازیلگن شرح)، "المطول" (نطق صنعتیگه عاید "کېنگ تلقین")، "مختصرالمعانی" (بدیع گه عاید "قیسقه چه معنالر)، "الرشاد الهادی" (عرب تیلی گرامریگه عاید "یۉل باشلوچی رهبر")، "مقاصد الطالبین" (فلسفه و کلامگه عاید "طالب علم لرنینگ مقصدلری")، "رساله فی الزوایه المثلث" ("اوچ برچک نینگ برچک لری حثیده رساله") کبی اثرلر یېتیب کيلگن. تفتازانی اۉزیدن آلدین اۉتگن متفکرلرنینگ اثرلریگه تورلی شرحلر یازگن. جمله دن نی صبوری نینگ "حساب حقیده قویاشی رساله" اثر یگه 2ته شرح یازگن: بیرینچی سی- "قویاش رساله" (1389 میلادی) و ایککینچی سی- "اوچ برچک برچکلری حقیده رساله" بۉلیب، بیرینچی سی نینگ هندسی قسمینی شرح له ی دی.

بویوك شاعر حكیم جمال الدین ابو محمد الیاس بن یوسف بن زكی بن مؤید نظامی گنجه ‌یی، هجری قمری آلتینچی عصرده یشب اۉتگن. او تخمین هجری قمری 530 ییلیده آذربایجان نینگ گنجه شهریده توغیلیب وایه ‌گه یېتدی و بوتون عمری بۉیی اۉشه یېرده یشب ایجاد قیلدی. نظامی شعریتده خمسه‌ چیلیكنی باشلب بېرگن بویوك سۉز استادی سنه ‌له ‌دی.

هرچند ایریم تحقیقاتچیلر اونی فارس یا كه كُرد دېب تانیتیشده اورینگن بۉلسه ‌لرده، بیراق اصلیده او تورك بۉلگن. چنانكه او، اۉز زمانیده آنه تیلی بۉلمیش توركی گه اعتبار بېریلمه‌گنیدن شونده ‌ی شكایت قیلگن اېدی:

توركی ام را در این حبش نخرند

لاجرم دوغبای خوش نخورند

ماه لر آیم  نادره  یوسک بدیعی استعداد  صاحیبه سی ، دلکش ، صمیمی ، معرفت پرور اوزبیک اعیالی دیر .او اویسی ، محزونه ، دلشاد برنا ، عنبر آتین  کبی اوزبیک ممتاز شاعره لری صفی نینگ  سرداری بولگن .شاعره  1792 ییلی اندیجان حاکمی رحمان قلی بیی عایله سیده توغیلدی . اوتکر ذهنلی  ماه لر آیم  آتین آیی قولیده  تعلیم آلدی ، خصوصی  مطالعه بیلن شغل لندی . شرق ممتاز ادبیاتینی جدی  اورگندی ، شعرلر مشق قیلیب ، یاشلیگیده یاق شاعره  صفتیده تنیلدی . 

ابو  عبدالله محمد ابن  موسی  780 ییلده خیوه ده توغیلگن . خوارزمی دنیاگه  مشهور ریاضیدان  و منجم صفتیده  تنیلگن . اونینگ نامی  تاریخده  قالدیرگن  بیوک  اثر  "الجبر والمقابله " رساله سیدیر .عالم  850 ییلده  بغداد شهریده وفات  یتگن .
الخوارزمی  مأمون اکادمیه سینینگ  إیلیک  تشکیلاتچیلریدن  و ینگ فعال  اعضالریدن  بیری یدی.
او  الفرغانی  بیلن  بغداد ده  رصدخانه قوریشگه  باشچیلیک قیلدی . رصدخانه ده گی  اسبابلر  یاردمیده  کاءنات سیرلرینی  و یر  کره سینی  اؤرگندی . الخوارزمی  و الفارابی  باشچیلیگیده گی  عالملر   1000 دن  آرتیق  یولدوزلرنی  تیکشیردیلر  همده  اولرنینگ جایلنیش  خریطه سینی  توزدیلر . یر  کره سینینگ أیلهنه  اوزونلیگینی  انیقله دیلر .

اسمی محمود  آته سی نینگ اسمی حسین محمّد اؤغلی  1008-إینچی میلادی، 380-إینچی هجریده ،  حاضرگی قیرغیزستانگه تیگیشلی ایسق کؤل یقینیده گی بارسغان  شهریده، ایریم منبعلرگه کؤره کاشغر نینگ  جنوب غربیده گی اوپَل قیشلاغی نینگ اؤزیغ محلله سیده توغیلگن. باشقه منبعلرده محمود کاشغری نینگ تؤلیق اسمی  شمس الدین محمّد ابن الحسین شکلیده کیلتیریلگن. کیلیب چیقیشی جهتیدن کاشغری قاره خانیلر سلاله سیگه منسوب،آته سی حسین اؤشه دورده گی بارسغان شهری نینگ امیری بؤلگن. کاشغری آنه تاماندن بیبیسی  خواجه سیف الدین بزرگگه بار باریب توته شه دی .

تاج محل- هندوستانده گی بابریلر سلاله سی دوریگه عاید معماری یادگارلیک (1631-1652). آگرا شهری جمنه دریاسی بۉییده شاه جهان سویوکلی خاتینی ارجمندگه (ممتاز محل بېگم)  اَته ب وفاتیدن (1631-7 [جولای) سۉنگ قوردیرگن. کېینچه لیک اۉزی هم شو یېرگه دفن قیلینگن.

مقبره ترک معماری محمد عیسی خان افندی باشچی لیگیده بنیاد اېتیلگن. تاج محل مربع طرحلی، 3 قَوَتلی، 5 گومبزلی. مرمر سوپه (104*104*7) اوستیگه قوریلگن. 4 بورچه گیده گی اینگیچکه مناره لر (بلندلیگی 45 متر) مقبره گه اۉزگه چه حسن بغشله گن. دیوارلری آق مرمر بیلن قاپلنگن، تورلی رنگده گی قیمت بها تاشلر (هقیق، مروارید، صدف، قهربا، زمرد، یاقوت، فیل سویه گی و باشقه.)دن قده مه نقشلر ایشلنگن. باش طرزی (یېنی 56,7 متر) پيشتاق رواکلی. مقبره نینگ آلد تامانیگه 2 قطار درختلر اکېیلگن، فواره لی حوض، گلزارلش تیریلگن اوزون یۉلکه بار. زینه پایلر بیلن مرمر سوپه گه چیقیب، اۉیمه نقش اېشیکدن مقبره گه کیریله دی. اۉرته ده گی کتته گمبزلی خانه ده قاره مرمرلی سغنه قوییلگن. تاج محل نینگ بی قیاس حسنی باغ نینگ جنوب دروازه سی آرقه لی کۉزگه یقّال تشله نه دی. محابتلی بنا قوریلیشیده نه فقط هندوستان، بلکه اۉرته آسیا، ایران، ویزانت معمارلری نینگ اۉزیگه خاص اصلوبلری اۉز افاده سینی تاپگن. مقبره قوریلیشی ده غشت تېروچی قندهارلیک محمد حنیف، ملتان لیک محمد سعید، مناره ده محلی اوسته اسماعیل خان رومی، سمرقندلیک محمد شریف، لاهورلک کاظم خانلر غمده کۉپگینه نقاش و خطاطلر قطاریده بخارالیک آته محمد و شکور نقاشلر قتنه شگن.

میرزاعبدالقادربیدل-تینگگی یؤق شاعر،متفککر و جمعیت شناس عالم،اؤزیگه خاص فیلسوفانه قره شلر صاحبی بؤلگن انسان دیر.اصلی شهرسبزنینگ برلاس اوروغیدن بؤلگن شاعرنینگ آته – بابالری هندوستانگه کؤچیب باریب، اؤشه یرده تورغون یشب قالیشگن. هندوستاننینگ عظیم آباد شهری یقینیده گی پتنه ده 1644 إیلده حربی خذمتچی عایله سیده تولد تاپگن بیدل 1720 إیلنینگ 5 دسمبریده دهلیده وفات یتهدی.

 هوشنگ قویاش پیگیر: تیارله گن کیش

اوزبـیـک خـلـقـی، مـیـنـگ یـیـل لـه ب تـاریـخـیـده اوز عـرف و عـادت لـریـنی گـیـنـگـه یـتـیـریـب، کـتـتـه بـایـلـیـک گـه ایـگـه بـولـگـن. اولـوســمـیـز، بـولـگـه ده گـی خـلـق لـر بـیـلـن قـایـنـه شــیـب، اوز بـای کـلـتـوریـنـی بـاشــقـه لـرگـه هـم ســوغـه بـیـرگـن. چـیـگـره ده گـی کـلـتـورلـرنـیـنـگ تـاثـیـری آســتـیـگـه هـم قـالـگـن. عـرف و عـادت لـریـمـیـز تـوغـریـســـیـده کـتـابـلـر یـاز ســـَک بـیـلـه آز. بـای خـلـقـمـیـزنـیـنـگ بـای بـارلـیـک لـریـنـی قـیـســـقـه بـیـربـیـچـیـمـده تـولـیـق بـیـرشـــکـلـده بـیـان قـیـلـیـش امـکــانـســــیـز.

علی قوشچی (تخلصی; اصل اسم شریفی مولانا علاوالدین علی ابن محمد قوشچی سمرقندی) (1403 سمرقند-1474 استانبول) فلکیات شناس و ریاضیاتچی عالم، اولوغ بېک علمی مکتبی نینگ اَتاقلی نماینده لری دن بیری، اونینگ یقین شاگردی. امیرتیمور قرارگاهی نینگ باشلیغی نینگ اۉغلی. اولوغ بېک سرایی ده قرچیغه ی لر باغگنی اوچون اونی "قوشچی" دېیشگن. علی قوشچی باشلنغیچ معلوماتنی سمرقندده آله دی. اۉز معلوماتینی آشیریش اوچون 1414 ایران نینگ کرمان شهریگه باره دی و او یېرده گی مدرسه ده 3 ییل تعلیم آله دی، اینیقسه طبیعی فن لرنی خصوصاً فلکیات، ریاضیاتنی پخته اۉرگه نه دی، 1417 ییل سمرقندگه قیته دی. بو وقتده سمرقنده ده اولوغ بېک مدرسه سی قوریله یاتگن اېدی. علی قوشچی شو مدرسه ده هم تعلیم آلیشنی دوام اېتیره دی. قاضی زاده رومی و غیاث الدین کاشی لردن علم سیرلرینی اۉرگه نه دی. مدرسه نی بیتیرگچ شو یېرده فلکیات و ریاضیاتدن مشغولاتلر آلیب باره دی، علمی ایشلر بیلن مشغول بۉله دی. اولوغ بېک رصدخانه سینی قوریش ایشلریده هم فعال قتنه شه دی. شو دورده "حساب رساله سی" و "نجوم" رساله سی اثرلرینی یازه دی و علم اهلی آره سیده کتّه آبرو قازانه دی. 1428 ییلده اولوغ بېک رصدخانه سی ایشگه توشوریلگچ، بو یېرده اولوغ بېک رهبرلیگی ده کوزه تولر آلیب باره دی.  رساله لر یازیشده دوام اېته دی. اولوغ بېک نینگ "زیج جدید کۉره گانی" اثری یازیلیشده علی قوشچی نینگ هم حصه سی کتته.  1438 ییلده اولوغ بېک علی قوشچی نی ختای سلطنیتیگه اېلچی قیلیب یوباره دی، او ختای دن قیتیب کېلگچ، "ریاضیات و نجومی جغرافیه" اثرینی یازه دی.

میرزا اولوغ بېک دوریده سمرقند و بوتون ماورالنهرده طبیعی فنلر برابریده بدیعی ادبیات هم یوکسک درجه‌ده ترقی اېتگن. منبعلرده اولوغ بېک‌نینگ ادیبلر همده بدیعی ادبیات گه مناسبتی حقیده مهم معلوماتلر موجود. علیشیر نوایی‌نینگ «مجالس النفایس» فخری هروی‌نینگ «روضة‌السلاطین» و ابوطاهر خواجه‌نینگ «سمریه» اثرلریده اولوغ‌بېک کۉپراق استرانومیه (فلکیات‌شناسلیک) علمی بیلن شغللنسه‌ده گاهیده نظم گه میل قیلگنی تأکیدله‌نیب، اونینگ قلمی‌گه منسوب قوییده‌گی فارسی بیت کېلتیریله‌دی:

هر چند مُلک حسن به زیر نگین توست

شوخی مکن که چشم بدان در کمین توست

مضمونی:

گۉزه‌ل‌لیک مُلکی هر چند قۉل آستینگده بۉلسه‌ده

شۉخلیق قیلمه‌گیل که یامانلرنینگ کۉزی سېنگه تیکیلگن