«سبعۀ سیار» علیشیر نوایی «خمسه» سی نینگ تؤرتینچی داستانی بؤلیب، 1484 ییل ده یازیلگن و داستان نینگ علمی و تنقیدی متنیگه کؤره حجمی بیش مینگ تؤققیز بیت دن عبارت. او عروض نینگ خفیف بحریده یره تیلگن.

1

«لیلی و مجنون» حقیده گی قصه عرب خلق لری آره سیده کینگ ترقه لگنی و غایت مشهور بؤلگنی حقیده کروچوفسکی شوندی یازگن ایدی : «شرقده گی لیلی و مجنون غربده گی رامیو و جولیتگه نسبتاً مشهورراق دیر.

1

ای یخشی آتینگ بیله سرآغاز

انجامیغه کیم یتر هر آغاز*

ای سندین اولوس خجسته فرجام

آغازینگه عقل تاپمی انجام

جلال الدین محمد اکبر (1542-14-10 میلادی ییلی امرکوتده توغیلیب، 1605میلادی ییلی آگرا یقینیده گی سکندره قشلاغیده وفات اېتگن)- هندوستانده گی بابریلر سلطتنتی حکمداری، بابرنینگ نبیره سی، همایون نینگ اۉغلی، 13 یاشیده تختگه اۉتیرگن. دستلب وزیری ترکمن بایرام خان یاردمیده تختنی باشقرگن، سۉنگره بلاغت یاشیگه یتگچ، مملکتنی قتتیق قۉللیک بیلن اداره اېته باشله گن. سلطنتینی کېنگه یتیریش اوچون متصل کۉره شگن. جلا الدین اکبر دوریده بابریلر سلطنتی شیمده بلخسن تارتیب گاداوری دریاسیگه چه (کشمیر و افغانستان حدودلری بیلن)، غربده عربستان دنگیزیدن شرقده بنگالیا قولتیغیگه چه بۉلگن اولکن حدودنی قمره ب آلگن. مرکزلشگن سلطنت توزیش مقصدی ده 1574 میلادی ییلدن ایچکی اصلاحات اۉتکزیشگه کیریشه دی: قۉشین اۉستیده نظارتنی کوچه ی تیره دی و اونی قیته تشکیل اېتیب،ینگیدن قۉراللنتیره دی،  مملتکنی ینگی مأموری تومن لرگه بۉله دی. نکاح رشته لری آرقه لی راجپوت نیازلیکلری بیلن علاقه لری نی مستحکم لنگن. راجپوتلر آتلیق قۉشینی جلال الدین اکبر قۉشینی نینگ اساسی نی تشکیل قیلگن. ییریک یېر اېگه لری اۉز باشیمچه لیگیگه قرشی بیر قنچه چاره تدبیرلرنی اۉتکزگن، 1574 ییلی دهقانلر، سرکرده لرگه یېر انعام اېتیش اۉرنیگه خزینه دن اولرگه معاش تۉله ش نی، مملکتده گی یېر لردن سالیق تۉپله ش نی اۉز خزمتچی لری ضمه سیگه یوکله گن. او احالی آره سیده دینی جهتدن اۉز ارآ بیردم لیککه اېریشیش مقصدیده هندیلرنی یوقاری منصبگه تعیین له ی باشله گن و ینگی دین "دین الهی" جاری اېتگن. بو دین اۉزیده اسلام، هندویزم، پارسیزم دین لری نینگ قریشمه سیدن عبارت بۉلگن. او دنیاوی و دینی حاکمیتنی اۉزیده مجسم لشتیرگن. بو دینگه اعتقاد قیلگنلر جلال الدین اکبرنینگ مرحمتیگه سزاوار بۉلگنلر. کیینچه لیک اونینگ وفاتیدن سۉنگ بو ینگی دین کیچیک بیر مذهبگه ایله نیب قالگن.جلال الدین محمد اکبر دهقانچیلیک و سوداگه کتته اعتبار بېرگن، اروپا مملکتلری بیلن هم سودا ساتیق آلیب بارگن. جلال الدین محمد اکبر علم-فن، صنعتگه هم حامی لیک قیلگن. اونینگ وزیری و دۉستی ابوالفضل علامی سلطنتی تاریخیگه عاید "اکبرنامه" اثرینی یازیب قالدیرگن. جلال الدین محمد اکبر بویوک دولت اربابی، قوه حافظه سی کۉچلی، جسور، اقتدارلی سرکرده بۉلگن.

پادشاهی مسجد پاکستان نینگ پنجاب ولایتی لاهور شهریده یېرلشگن تاریخی مسجد بۉلیب مسجد 1671 میلادی ییلی سلطان اورنگزیب بویروغی بیلن قوریلیشگه باشله نگن و 1673 میلادی ییلده توگه دی. مسجد دنیاده بویوکلیکده بېشینچی و جنوبی آسیاده ایککینچی اۉرین دی توتیب، بابریلر دوری نینگ عظمتی نی و کوچینی اوزیده عکس اېتگن. مسجدنینگ اساسی عبادت خانه سیده 5مینگ کیشی، و حیاتیده اېسه 95مینگ کیشیگه چه عبادت قیلیش جای قوریلگن. بو مسجد 1673 میلادی ییل دن 1986 میلادی ییلگه چه (313 ییل له ب) دنیاده اېنگ بویوک مسجد بۉلیب اۉتگن. مسجد نینگ 13.9 متر بویی و 4 مناره سی بار. 1993نچی ییلده پادشاهی مسجد یونسکو تامانیدن فرهنگی میراث دېب ثبت اېتیلدی.

پادشاهی مسجدنینگ معماری اصلوبی و دیزاینی هندوستاننینگ دهلی شهریده جایلشگن جامع مسجدیگه اۉخشی دی. اونینگ دیزاینیده اسلامی، اۉرته آسیا و هندوستانینگ معماری اصلوبلرینی کۉریشینگیز ممکن.

سید محمّد بهاوالدین ابن سید جلال الدین 1318 ییلده بخارا یانیده گی قصری عارفان قشلاغیده توغیلگن. نقشبند یاشلیگیدناق تصوف یۉلیگه کیرگن، اونینگ سیرلرینی اۉرگنگن. قرآن کریم، تفسیر و حدیثلرنی پخته اېگلله گن. او دهقانچیلی بیلن شغلله نیب، کېینچه لیک تېمیر و مس بویوملرگه تورلی نقشلر بیتگن. شو سببلی او کیشی نینگ "نقشبند بۉلگن.

بهاوالدین نقشبند عبدالخالق غیجدووانی نې اۉزیگه پیر و استاد دېب بیلیب، اونینگ تعلیماتی نی رواج لنتیرگن. نقشبندی تصوف نظریه سی و عملیاتیگه دایر 13ته اثر یازگن. اولر آره سیده "حیاتنامه"، "دلیل عاشقان" و "آداب السالکین" کبی اثرلر علایحده اهمیتگه اېگه.  خوجه بهاوالدین "نقشبندیه" طریقه تیگه اساس سالیب، عربستان، ایران، اۉرته آسیانینگ کۉپ شهرلریده تصوفنی کېنگ ترغیب قیلگن.

نقشبندی لیک نینگ اساسی ماهیتی "قۉل ایشده و الله دلده" دېگن شیارده اۉز افاده سینی تاپگن. بهاوالدین کرامتلی انسان بۉلگنلیگی اوچون اونگه "بلاگردان" دېب نام بېریشگن. امیر تېمور، علیشېر نوایی، جامی، مختومقلی و باشقه اولوغ ذاتلر نقشبندیه یۉلینی تنله گنلر. خوجه بهاوالدین نقشبند 1389 ییلده اۉز قشلاغیده وفات اېتگن.

عـاشقـلـرنـیـنـگ سـۉراغـی، صادقـلـرنـیـنگ یـراغـی

انـبـیـالــر چـــراغــــی، خــاکـســار بـولـغــان مـحـمــد

اۉزین سالیب محنت گه، تورلوک تورلوک زحمت گه

عـاصـی، جــافــی امـت گــه، کـوثر بـۉلـغـان مـحـمـد

فطرت بو اثرلرنی یـیغلب، هَـیقـیریب یازگن ایدی، ضیالی لر هم اونی یـیغلب، حُرّیت اوچون کورَشیش حقـیده قسم یاد قیلیب اۉقـیگـنلر. معلوم بۉلیشیچه، فطرت 1918 ییلده یازگن« یورت قیغوسی» ناملی تۉرتـته شعریدن تـشقَری، 1920 ییلده هم شو ناملی ینه بیر ساچمه نی یازگن ایکن. بو فطرت نینگ «تینگیز» تخلصی بیلن یازیلگن اثری بۉلیب، «بخارا اخباری» گزیته سینینگ 1920- ییل 5-آکتبر  سانیده باسیلگن و یقینده ادبیات شناس سراج الدین احمد تامانیدن مطبوعاتده اعلان قیلیندی. اثرده بخارا امیری تختـدن اغـدریلگـندن کیـینگی تاریخی دور منظره لری تصویرلـنه دی. بو شعرنینگ تاپـیلیشی فطرت نینگ تورکیستان مختاریت حکومتی شفـقـتـسیز رَویشده تار-مار ایتیلگندن کیین هم ایرک و حریت اوچون فعال کورَش آلیب بارگـنیدن دَرَک بیره دی.

تاریخینگ دیر مینگ عصرلر ایچـره پنهـان اۉزبېگیـم

سینگه تینگـداش پامیر و آق- ساچ تـیـانشـان، اۉزبېگیم

سۉیله سین افـراسیاب و سۉیلـه سـیـن اورخون خـطـی

کـۉهنه تـاریـخ شـاده سیده بـیـتـتـه مرجان، اۉزبېگـیم