جهان علم – فن رواجیگه اولکن حصه قۉشگن ینه بیر بویوک بابامیز احمد الفرغانی 176 قویاش هجری ( 797 میلادی) یـیلده فرغانه نینگ قووه شهریده توغیلگن. او یاشلیگیده علم- فن اساسلرینی چوقور اۉرگندی. اۉز علمینی ینه ده چوقورله شتیـریش مقصدیده اۉرته آسیانینگ اۉشه دورده گی اېنگ یـیریک علم- فن مرکـزی مـرو شهریگه کېله دی. 198 قویاش هجری (819 میلادی) یـیلـدن باشله ب بغداد شهریده گی " بیت الحکمة " ده نجوم، ریاضی و جغرافیا کبـی فنلـر ساحه سیده ایجاد قیله دی ( اثر یازه دی). اونینگ نامینی مشهور قیلیب یوبارگن " نجوم اساسلری حقیده کتاب" اثری 12 اینچی میلادی عصر (قرن) ده اوروپاده لاتین تیلیگه ترجمه قیلینه دی. بو اثر احمد الفرغانی نی اوروپا ده " Alfraganus" نامی بیلن مشهور قیلیب یوبارگن. عین پَـیـتده (زمانده) اثرنینگ اۉزی اوروپا مملکتلـری عالی اۉقو یورتلـری ده بیر نېچه عصر دوامیده درسلیک صفتیده اۉقیتیلگن.
علامه نینگ نجوم فـنیده گی بویوک خـزمتلری اوچون اوروپالیکـلر 16 اینچی عصرده آی ده گی کره تیر(حفره) لردن بیریگه اونینگ نامینی بیریشگن.
احمد الفرغانی اۉز دوری نینگ مشهور اختراعچیسی هم بۉلگن. چنانچی، 240 قویاش هجری ( 861 میلادی) یـیلده او مصرگه کیلیب نیل دریاسی سوی نینگ سطحینی اۉلچَـوچی قورولمه (ساختمان) یره تگن. مصرلیکلرگه بوندی قورولمه جوده ضرور ایدی. چونکه اولر اوچون نیل دریاسی نینگ سوی قچان تاشیشینی انیق بیلیش حیات – ممات مسأله سی بۉلگن. زیرا، دهقانچیلیک نینگ قندی نتیجه بېریشی عیناً شونگه باغلیک بۉلگن. جهان علم- فنی ترقیاتیگه اولکن حصه قوشگن بویوک بابامیز 244 قویاش هجری (865 میلادی) یـیلده مصرده وفات ایتگن.
بویوك شاعر حكیم جمال الدین ابو محمد الیاس بن یوسف بن زكی بن مؤید نظامی گنجه یی، هجری قمری آلتینچی عصرده یشب اۉتگن. او تخمین هجری قمری 530 ییلیده آذربایجان نینگ گنجه شهریده توغیلیب وایه گه یېتدی و بوتون عمری بۉیی اۉشه یېرده یشب ایجاد قیلدی. نظامی شعریتده خمسه چیلیكنی باشلب بېرگن بویوك سۉز استادی سنه له دی.
هرچند ایریم تحقیقاتچیلر اونی فارس یا كه كُرد دېب تانیتیشده اورینگن بۉلسه لرده، بیراق اصلیده او تورك بۉلگن. چنانكه او، اۉز زمانیده آنه تیلی بۉلمیش توركی گه اعتبار بېریلمه‌گنیدن شونده ی شكایت قیلگن اېدی:
علی قوشچی (تخلصی; اصل اسم شریفی مولانا علاوالدین علی ابن محمد قوشچی سمرقندی) (1403 سمرقند-1474 استانبول) فلکیات شناس و ریاضیاتچی عالم، اولوغ بېک علمی مکتبی نینگ اَتاقلی نماینده لری دن بیری، اونینگ یقین شاگردی. امیرتیمور قرارگاهی نینگ باشلیغی نینگ اۉغلی. اولوغ بېک سرایی ده قرچیغه ی لر باغگنی اوچون اونی "قوشچی" دېیشگن. علی قوشچی باشلنغیچ معلوماتنی سمرقندده آله دی. اۉز معلوماتینی آشیریش اوچون 1414 ایران نینگ کرمان شهریگه باره دی و او یېرده گی مدرسه ده 3 ییل تعلیم آله دی، اینیقسه طبیعی فن لرنی خصوصاً فلکیات، ریاضیاتنی پخته اۉرگه نه دی، 1417 ییل سمرقندگه قیته دی. بو وقتده سمرقنده ده اولوغ بېک مدرسه سی قوریله یاتگن اېدی. علی قوشچی شو مدرسه ده هم تعلیم آلیشنی دوام اېتیره دی. قاضی زاده رومی و غیاث الدین کاشی لردن علم سیرلرینی اۉرگه نه دی. مدرسه نی بیتیرگچ شو یېرده فلکیات و ریاضیاتدن مشغولاتلر آلیب باره دی، علمی ایشلر بیلن مشغول بۉله دی. اولوغ بېک رصدخانه سینی قوریش ایشلریده هم فعال قتنه شه دی. شو دورده "حساب رساله سی" و "نجوم" رساله سی اثرلرینی یازه دی و علم اهلی آره سیده کتّه آبرو قازانه دی. 1428 ییلده اولوغ بېک رصدخانه سی ایشگه توشوریلگچ، بو یېرده اولوغ بېک رهبرلیگی ده کوزه تولر آلیب باره دی. رساله لر یازیشده دوام اېته دی. اولوغ بېک نینگ "زیج جدید کۉره گانی" اثری یازیلیشده علی قوشچی نینگ هم حصه سی کتته. 1438 ییلده اولوغ بېک علی قوشچی نی ختای سلطنیتیگه اېلچی قیلیب یوباره دی، او ختای دن قیتیب کېلگچ، "ریاضیات و نجومی جغرافیه" اثرینی یازه دی.
نوایی نی تنیمه غان بیر اۉزبېک بۉلمسه کېرک. اېسکی لریمیز و اېسکی مکتب لریمیز غزللری بیلن ینگی لریمیز و ینگی مکتب لریمیز صورتلری و شخصیتی بیلن تنیش دیرلر. نوایی 844 حجری ده توغیلیب، 906 ده دنیادن اۉتکن بویوک تورک ادیبی دیر. اونینگ اوتتیزدن آرتیق اثرلری بار. مشهورلری: تورت دیوان-غزللری، بیش مثنوی سی، «محاکمة اللغتین»، «مجالس النفایس»، «لسان الطیر»، «تاریخی عجم»، «میزان الاوزان»، «محبوب القلوب»، «عقاید منظومه»، «رساله معما» دیر. نوایی تورک تیلی نی و چغتای ادبیاتی دېگن بیر ادبی مکتب نینگ بو کونگه چه یشه ماغیغه سبب بولغان بیر کیشی دیر. شونینگ اوچون اونی تنیماق، اونی تقدیر اېتماق بوتون تورکلر اوچون بیر وظیفه دیر. منه شو حالنی نظرگه آلیب، بوکون تورک دنیاسی نینگ هر اېریده- ترکیه ده، آذربایجانده، اۉزبېکستانده، و بیزده (افغانستانده) اونی اېسلب ییللیق تویینی اوتکزماق ایسته ی دیرلر. تورک عالملری بو توغیریده فکرلرینی یازیب اوته دیلر و بونینگ اوچون کتته حاضرلیک قوره دیلر. علیشېر نوایی نینگ توغیلگنی نینگ 573 ییلی مناسبتی یازیلگ اوشبو «نوایی اوچون» یازیلیب چیققن.
کول تیگین قبر تاشی یازووی تورک خاقانلیگی دولتی نینگ اجتماعی- سیاسی حیاتی، قبیله و خلقلرنینگ عرف- عادتلری، تیلی و معلوم درجه ده بدیعی سوز صنعتی بیلن تانیشتیره دی.
اورخون- ینیسی یادگارلیکلری نینگ اهمیتی: اورخون- ینیسی یازویده گی خاطره لر بیشینچی- سکیزینچی عصرلرنینگ جوده قیمتلی یادگارلیکلری دیر. اولر قبر تاشلریگه اوییب یازیلگن تاریخ و مرثیه لردن، تورلی خیل حجت، تمغا، پول و باشقه لردن عبارت. «تون یوکوک»، «اویوک- ارخان»، «بارلیق»، «تووه» و باشقه لرهم کول تیگین و بیلگه قاآن یادگارلیکلری سینگه ری مهم یادگارلیکلر دیر. بولر آلتای دن مغولستانگه قدر چوزیلگن بی پایان منطقه ده یشه گن خلقلر و قبیله لر تمانیدن یره تیلگن. متنلرده قرغیز، اویغور، اوغوز و ینه بیر قنچه خلقلرنینگ، قبیله لرنینگ ناملری تیلگه آلینه دی. آیریم تاریخی شخصلر او یا که بو نژادی قتله م گه منسوب کیشیلر صفتیده مجسم لنه دی. یادگارلیکلرنینگ تیلی بیر- بیریدن بیر مونچه فرق قیله دی. شولر اساسیده آیریم یادگارلیکلرنی حاضرگی معلوم بیر تیل نینگ قدیمگی یادگارلیگی دیب آیتیش ممکن. و. و. رادلوف، ویلهیلم تامسن و س. ی. مالوف ینیسی بوییده گی کوپچیلیک یادگارلیکلرنی قدیمگی قرغیز تیلیگه منسوب دیب حسابله یدیلر. بیراق یادگارلیکلرنینگ همه سینی هم شو طریقه معلوم بیر خلققه منسوب دیب حسابلب بولمه یدی، چونکه بو یادگارلیکلرنی یره تگن خلقلر و قبیله لر اوزاق تاریخی ترقیات دوامیده بیر- بیرلریگه چاتیشیب کیتدیلر، ماوراءالنهرده گی خوارزمی لر، سغدیلر و باشقه کوپگینه خلقلر بیلن اره لشدیلر، تورکی تیللر گروپیده گی تیللرده سوزلشوچی کوپگینه خلقلرنینگ اساسی نژادی بنیادینی تشکیل قیله دیلر، آلتینچی- سکیزینچی عصرلرده ماوراءالنهرده تورکی تیل جوده کینگ یایلدی.
آلتینچی عصرنینگ اورته لریده آلتای، ییتی سوو مرکزی آسیاده گی تورلی قبیله و خلقلر بیرله شیب، تورک خاقانلیگی دیب اته لگن دولت وجودگه کیلدی. بیراق بو دولت مرکز له شگن دولت بولیمی، بلکه اون ته تورک قبیله سی نینگ فیدریشنی ایدی. تورک خاقانلیگیده گی قبیله و خلقلر اجتماعی- اقتصادی ترقیات نینگ تورلی باسقیچیده یشه ر ایدیلر. دهقانچیلیک بیلن شغلله نوچی اوتراق اهالی بیلن بیرگه چارواچی کوچمنچیلر هم جوده کوپ ایدی، اوتراق اهالی پدر شاهی- فیودال باسقیچیده یشه سه، کوچمنچی اهالی اساساً پدر شاهی جامعه توزومی باسقیچیده بولیب، اولرنینگ جامعه سی طبقاتی ضدیتلر چوقورله شووی و تابعلر نینگ کوپه ییب باریشی بیلن استه- سیکین ساده له شیب بارماقده ایدی. دولت باشیده «خاقان» و خاقان زاده لر نینگ کینگاشی «قورولتای» توره ر ایدی، قبیله باشلیقلری «بیگ» ییریک عملدارلر «تگین»، «شادی» و باشقه ناملر بیلن، اهالی «بودون» یا که «قره بودون» نامی بیلن یوریتیلر ایدی، تورک خاقانلیگی، چین، بیزانس و باشقه مملکت لر بیلن سودا- ساتیق علاقه لریده بولگن دولت منطقه سیده یگانه حاکم دین بولیمی، آسمان عبادتی، زردشتی لیک، شامانیزم و باشقه آیین لر همده اولرنینگ سینکریتیک شکلی ترقه لگن ایدی.
اؤزبیک ادبی تیلی تاریخی قوییده گی دورلرنی اؤز ایچیگه آله دی:
میلاد دن آلدین گی دورلردن تا 10 نچی عصرلرگه چه بؤلگن دور. بو دور ده گی تیل فن ده قدیمگی تورکی تیل دیب یوریتیله دی. قدیم گی خلق آغزه کی ایجادی نمونه لری، اؤرخون-اِنه سای یادگار لیک لری(6-7 عصرلر) شو تیل ده یره تیل گن.
10-14 نچی عصرلرده عمل ده بؤلگن تیل اسکی تورکی تیل دیب اَتهله دی. محمود کاشغری نینگ "دیوان لغات التورک" ( تورک تیللری دیوانی)، یوسف خاص حاجب "قوتدغو بیلیگ" ( سعادت گه یوللاوچی بیلیم )، احمد یوگنهکی نینگ "هیبت الحقایق" ( حقیقت لر ارمغانی)، خوارزمی نینگ "محبت نامه"، ربغوزی نینگ "قصه ربغوزی" اثرلری شو تیل ده یره تیلگن.
19 نچی عصر نینگ ایککینچی یریمیدن حاضر گی دور گه چه ایشلتیب کیله یاتگن تیلیمیز حاضر گی اؤزبیک ادبی تیلی دیب اَتهله دی. حاضر گی کونگه چه یره تیلگن برچه اثرلر حاضرگی اؤزبیک ادبی تیلی نینگ نمونه لری حساب لنه دی.
اسکی اؤزبیک تیل نینگ رواجی بویوک علیشیر نوایی نینگ نامی بیلن باغلیق دیر. او اسکی اؤزبیک تیل نینگ کِنگ امکانیت لریدن فایده لنگن حالده عجایب اثرلر یرهتیب گنه قالمسدن، بو تیلنی علمی جهت دن چوقور تدقیق قیلوچی "محکمه اللغتین" ناملی یریک علمی اثرهم یازدی و اونده اؤزبیک تیلی نینگ باشقه تیللردن هیچ کم ایمس لیگینی ایشانرلر مثالی بیلن اثبات لب بیردی.
جلال الدین رومی جهان ادبیاتی نینگ معظم سیمالریدن بیری. او اۉزیدن کېینگی شرق و غرب سۉز صنعتی گه کتته تاثیر اۉتکزدی. حافظ شیرازی، عبدالرحمن جامی، علیشیرنوایی، میرزاعبدالقادر بیدل کبی بویوک سۉز استاذلری مولانا نی اۉزلریگه استاذ دېب بیلیشگن. بویوک (هی یوت)ابوالقاسم فردوسی، شیخ سعدی، خواجه حافظ لر قطاریده جلال الدین رومی ایجادینی هم« خضر چشمه سی» دېب اتهگن. مشهورلیکده فردوسی نینگ «شاهنامه » سی، سعدی نینگ « گلستانی»، حافظ نینگ «دېوانی» بیلن بیر قطارده تورگن، فارسی قرآن نامی بیلن شهرت قازانگن« مثنوی معنوی» نی انسان معنوی حیاتی نینگ قاموصی صفتیده نه فقط شرقده، بلکی غربده هم اخلاص بیلن اۉرگنیشگن.
امام ترمذی رحمه الله مسلمانلرننگ یوقاری رتبه لیک عالمی وحدیث فنی ده یازیلگن"سنن"ویا"جامع"نام لی اثرنی صاحبی دورلر،"کتب سته"ویا"صحاح سته"صاحب لرینی بری بولیب مشهوروبیوک محدثین لردن دورلر،وامام ترمذی رحمه الله ننگ تولیق اسمی أبوعیسی محمدبن عیسی بن سورة بن موسی بن ضحاک البوغی الترمذی بولیب وایکی یوزتوقیزینچی هجری یلی ننگ ذوالحجه آیی ده ترمذننگ بوغ دیگن برقشلاقیده توغولگنلر،امام ترمذی رحمه الله یاش لیک دن طلب علم گه چیقیب اولامنطقه ده گی عالم لردن علم اورگانیب سونگره طلب علم اوچون عراق،حجاز،خراسان،وبشقه برقنچه دیارلرگه سفرقیلدیلر،واوزی ننگ هم عصری بولگن امام لرمثل امام بخاری وامام مسلم وامام ابوداودبیلن کوب مرته لرملاقات قیلدیلر،مخصوصا امام بخاری رحمه الله دن کسب فیض قیلیب کوپراق تأثیرلنگن لر،وشوننگ ایسه بشقه کوب بیوک عالم لردن حدیث ایشیتیب روایت قیلگنلر،جمله دن محمد بن بشار بن بندار ،محمد بن المثني ، زياد بن يحيي الحساني ، عباس بن عبد العظيم العنبري ، أبو سعيد الأشح عبد الله بن سعيد الكندي ، عمرو بن على القلانسي ، يعقوب بن إبراهيم الدورقي ، محمد بن معمر القيسي ، ونصر بن علي الجهضمي سرفهرست دورلر،امام ترمذی رحمه الله ننگ لایق وفاضل برذات بولگنی اوچون برچه استاذلری حرمت قیلورایردی.
اونـبـیـشـیـنچی میلادی عصر جهان معنویاتی نینگ بویوک سیماسی نظام الدین میر علیشیر نوایی هـ.ق 844 یـیلی رمضان آینینگ 17 کونیده (1441 میلادی ییل، 9 فـیورال) هرات ده توغـیلگـن. هرات شهـری اونـبـیـشـیـنچی میلادی عصر بیرینچی یارمیده صاحبقـران امیر تیمور اساس سالگن اولوغ سلطنت نینگ ایککینچی باش کـیـنـتی*، تیمورنینگ کینجه*اؤغلی شاهرخ میرزا نینگ قؤل آستیده گی آباد منزلـلـردن بیری ایدی. علیشیر توغـیلگن خاندان تیموریلر سرایگه ازلـدن یقین و یورتـده معین نفوذ صاحبی ایدی.
بؤلغوسی شاعرنینگ آته سی غیاث الدین محـمد اؤغلی نینگ تربیه سیگه جدی اعتبار بیردی. عـلیشیرنینگ شعریاتـده گی یـیلک*استاذی تاغه لری میر سید کابلی و محمد علی غریبی ایدی. نوایی " مجالس النفایس" اثریده کابلی حقیده : " یاخشی طبعی بار ایردی، تورکچه ده میلی کؤپراق ایردی..." دیـسه، غریـبـی حقـیـده : " خوش محاوره و خوش خلق و دردمند یـیگیت ایردی..." – دیدی.
ظهیرالدین محمد بابر اؤرته عصر شرق مدنیتی، ادبیاتی و شعریتی ده اؤزیگه خاص اؤرین ایگل لگن ادیبشاعر، عالم بؤلیش بیلن بیرگه ییریک دولت اربابی و سرکرده هم دیر. بابر دنیا قره شی و مکمل عقل- ذکاوتی بیلن هندوستانده بابریلر سلاله سیگه اساس سالیب، بو مملکت تاریخیده دولت اربابی صفتیده نامی قالگن بؤلسه، سیرجلا اؤزبیک تیلیده یازیلگن "بابر نامه "اثری بیلن جهان نینگ مشهور تاریخ نویس عالم لری قطاریدن هم جای آلدی
اۉزبېک (تورک) لکسیکولوژی سیده تیل تۉغری سیده تورلی اتمه لر و لکسیمه لر قۉللـه نیلیب کېلگن و کېلماقده. بو مسأله ده گی خیلمه-خیللیک شونچه که اۉز-اۉزیدن اۉرته گه کېلمه ی، بلکه اونینگ تورلی تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و ادبی عینی و حقیقی عامللر و سببلری بار. زمان چۉزیغی، جانلی تیللر (اولر بیلن ادبی تیل هم) نینگ اۉزگریشی و رواجلنیشی، سۉز خزینه سینینگ دایمی اۉزگروچنلیگی، بشقه تیللر بیلن مناسبتده بۉلگنلیگی، تیلچیلیک ساحه سیده گی قۉلگه کیریتیلگن یوتوقلر نیگیزیده اونینگ لکسیک قاعده لری و خزینه سینی ترتیب-قاعده گه سالیش، تازه لش، ینگیلش و … لر کبی نرسه لر اساسی سببلردن سنه له دی.
);
background-repeat:no-repeat; background-position: center top">
بیزگه قوشیلینگ
قوشیلیش
مطلبلر ستاتیکی
تشریف بویورگنلر ستاتیکی
