احمد الفرغانی

جهان علم – فن رواجیگه اولکن حصه قۉشگن ینه بیر بویوک بابامیز احمد الفرغانی 176 قویاش هجری ( 797 میلادی) یـیلده فرغانه نینگ قووه شهریده توغیلگن. او یاشلیگیده علم- فن اساسلرینی چوقور اۉرگندی. اۉز علمینی ینه ده چوقورله شتیـریش مقصدیده اۉرته آسیانینگ اۉشه دورده گی اېنگ یـیریک علم- فن مرکـزی مـرو شهریگه کېله دی. 198 قویاش هجری (819 میلادی) یـیلـدن باشله ب بغداد شهریده گی " بیت الحکمة " ده نجوم، ریاضی و جغرافیا کبـی فنلـر ساحه سیده ایجاد قیله دی ( اثر یازه دی). اونینگ نامینی مشهور قیلیب یوبارگن " نجوم اساسلری حقیده کتاب" اثری 12 اینچی میلادی عصر (قرن) ده اوروپاده لاتین تیلیگه ترجمه قیلینه دی. بو اثر احمد الفرغانی نی اوروپا ده " Alfraganus" نامی بیلن مشهور قیلیب یوبارگن. عین پَـیـتده (زمانده) اثرنینگ اۉزی اوروپا مملکتلـری عالی اۉقو یورتلـری ده بیر نېچه عصر دوامیده درسلیک صفتیده اۉقیتیلگن.

علامه نینگ نجوم فـنیده گی بویوک خـزمتلری اوچون اوروپالیکـلر 16 اینچی عصرده آی ده گی کره تیر(حفره) لردن بیریگه اونینگ نامینی بیریشگن.

احمد الفرغانی اۉز دوری نینگ مشهور اختراعچیسی هم بۉلگن. چنانچی، 240 قویاش هجری ( 861 میلادی) یـیلده او مصرگه کیلیب نیل دریاسی سوی نینگ سطحینی اۉلچَـوچی قورولمه (ساختمان) یره تگن. مصرلیکلرگه بوندی قورولمه جوده ضرور ایدی. چونکه اولر اوچون نیل دریاسی نینگ سوی قچان تاشیشینی انیق بیلیش حیات – ممات مسأله سی بۉلگن. زیرا، دهقانچیلیک نینگ قندی نتیجه بېریشی عیناً شونگه باغلیک بۉلگن. جهان علم- فنی ترقیاتیگه اولکن حصه قوشگن بویوک بابامیز 244 قویاش هجری (865 میلادی) یـیلده مصرده وفات ایتگن.            

تفتازانی (تۉلیق اسمی محمد ابن عمر سعدالدین التفتازانی) (1332 میلادی، نسا یانیده گی تفتزان قشلاغیده توغیلگن و 1392-12-8 میلادی سمرقنده وفات اېتگن)- قاموسی عالم. تفتازانی قریب 30 ییل دوامیده هرات و ماورالنهر تورلی شهرلریده گی مدرسه لرده فلسفه و منطقدن دیر بېرگن. سۉنگره امیر تېمور دعوتیگه بناءً سمرقندگه کېلیب، سراییده خذمت قیلگن و عمری نینگ آخریگه چه شو سرایده یشه ب ایجاد بیلن شغل لنگن. تفتازانی نینگ نظری میراثی اۉرته عصرلر فننی نینگ برچه ساحه لرینی اۉز ایچیگه آلگن بۉلیب، قرآن تفسیری دن باشقه اثرلری عرب تیلیده یازیلگن. بو اثرلردن 14-16 عصرنینگ 2 یریمیگه چه ماورالنهر و اونینگ اطرافیده گی مدرسه لرده اۉقو قوللنمه سی صفتیده فایده لنیلگن. منطق، حقوق، ریاضیات، نجومگه دایر اثرلر یازگن. بیزگه چه "شرح العقاید) (ابوحفص نفسی نینگ "عقایدالنفسی" اثریگه شرح)، "تهذیب المنطق و الکلام" (منطق و کلامگه صیقل بېریش)، "السّعدیه" (13-عصر آخیری و 14-عصر بیرینچی یریمیده بیرینچی یشه گن کاتبی نینگ منطقگه عاید "الشمسیه" رساله سیگه یازیلگن شرح)، "المطول" (نطق صنعتیگه عاید "کېنگ تلقین")، "مختصرالمعانی" (بدیع گه عاید "قیسقه چه معنالر)، "الرشاد الهادی" (عرب تیلی گرامریگه عاید "یۉل باشلوچی رهبر")، "مقاصد الطالبین" (فلسفه و کلامگه عاید "طالب علم لرنینگ مقصدلری")، "رساله فی الزوایه المثلث" ("اوچ برچک نینگ برچک لری حثیده رساله") کبی اثرلر یېتیب کيلگن. تفتازانی اۉزیدن آلدین اۉتگن متفکرلرنینگ اثرلریگه تورلی شرحلر یازگن. جمله دن نی صبوری نینگ "حساب حقیده قویاشی رساله" اثر یگه 2ته شرح یازگن: بیرینچی سی- "قویاش رساله" (1389 میلادی) و ایککینچی سی- "اوچ برچک برچکلری حقیده رساله" بۉلیب، بیرینچی سی نینگ هندسی قسمینی شرح له ی دی.

ماه لر آیم  نادره  یوسک بدیعی استعداد  صاحیبه سی ، دلکش ، صمیمی ، معرفت پرور اوزبیک اعیالی دیر .او اویسی ، محزونه ، دلشاد برنا ، عنبر آتین  کبی اوزبیک ممتاز شاعره لری صفی نینگ  سرداری بولگن .شاعره  1792 ییلی اندیجان حاکمی رحمان قلی بیی عایله سیده توغیلدی . اوتکر ذهنلی  ماه لر آیم  آتین آیی قولیده  تعلیم آلدی ، خصوصی  مطالعه بیلن شغل لندی . شرق ممتاز ادبیاتینی جدی  اورگندی ، شعرلر مشق قیلیب ، یاشلیگیده یاق شاعره  صفتیده تنیلدی . 

ابو  عبدالله محمد ابن  موسی  780 ییلده خیوه ده توغیلگن . خوارزمی دنیاگه  مشهور ریاضیدان  و منجم صفتیده  تنیلگن . اونینگ نامی  تاریخده  قالدیرگن  بیوک  اثر  "الجبر والمقابله " رساله سیدیر .عالم  850 ییلده  بغداد شهریده وفات  یتگن .
الخوارزمی  مأمون اکادمیه سینینگ  إیلیک  تشکیلاتچیلریدن  و ینگ فعال  اعضالریدن  بیری یدی.
او  الفرغانی  بیلن  بغداد ده  رصدخانه قوریشگه  باشچیلیک قیلدی . رصدخانه ده گی  اسبابلر  یاردمیده  کاءنات سیرلرینی  و یر  کره سینی  اؤرگندی . الخوارزمی  و الفارابی  باشچیلیگیده گی  عالملر   1000 دن  آرتیق  یولدوزلرنی  تیکشیردیلر  همده  اولرنینگ جایلنیش  خریطه سینی  توزدیلر . یر  کره سینینگ أیلهنه  اوزونلیگینی  انیقله دیلر .

تاج محل- هندوستانده گی بابریلر سلاله سی دوریگه عاید معماری یادگارلیک (1631-1652). آگرا شهری جمنه دریاسی بۉییده شاه جهان سویوکلی خاتینی ارجمندگه (ممتاز محل بېگم)  اَته ب وفاتیدن (1631-7 [جولای) سۉنگ قوردیرگن. کېینچه لیک اۉزی هم شو یېرگه دفن قیلینگن.

مقبره ترک معماری محمد عیسی خان افندی باشچی لیگیده بنیاد اېتیلگن. تاج محل مربع طرحلی، 3 قَوَتلی، 5 گومبزلی. مرمر سوپه (104*104*7) اوستیگه قوریلگن. 4 بورچه گیده گی اینگیچکه مناره لر (بلندلیگی 45 متر) مقبره گه اۉزگه چه حسن بغشله گن. دیوارلری آق مرمر بیلن قاپلنگن، تورلی رنگده گی قیمت بها تاشلر (هقیق، مروارید، صدف، قهربا، زمرد، یاقوت، فیل سویه گی و باشقه.)دن قده مه نقشلر ایشلنگن. باش طرزی (یېنی 56,7 متر) پيشتاق رواکلی. مقبره نینگ آلد تامانیگه 2 قطار درختلر اکېیلگن، فواره لی حوض، گلزارلش تیریلگن اوزون یۉلکه بار. زینه پایلر بیلن مرمر سوپه گه چیقیب، اۉیمه نقش اېشیکدن مقبره گه کیریله دی. اۉرته ده گی کتته گمبزلی خانه ده قاره مرمرلی سغنه قوییلگن. تاج محل نینگ بی قیاس حسنی باغ نینگ جنوب دروازه سی آرقه لی کۉزگه یقّال تشله نه دی. محابتلی بنا قوریلیشیده نه فقط هندوستان، بلکه اۉرته آسیا، ایران، ویزانت معمارلری نینگ اۉزیگه خاص اصلوبلری اۉز افاده سینی تاپگن. مقبره قوریلیشی ده غشت تېروچی قندهارلیک محمد حنیف، ملتان لیک محمد سعید، مناره ده محلی اوسته اسماعیل خان رومی، سمرقندلیک محمد شریف، لاهورلک کاظم خانلر غمده کۉپگینه نقاش و خطاطلر قطاریده بخارالیک آته محمد و شکور نقاشلر قتنه شگن.

 هوشنگ قویاش پیگیر: تیارله گن کیش

اوزبـیـک خـلـقـی، مـیـنـگ یـیـل لـه ب تـاریـخـیـده اوز عـرف و عـادت لـریـنی گـیـنـگـه یـتـیـریـب، کـتـتـه بـایـلـیـک گـه ایـگـه بـولـگـن. اولـوســمـیـز، بـولـگـه ده گـی خـلـق لـر بـیـلـن قـایـنـه شــیـب، اوز بـای کـلـتـوریـنـی بـاشــقـه لـرگـه هـم ســوغـه بـیـرگـن. چـیـگـره ده گـی کـلـتـورلـرنـیـنـگ تـاثـیـری آســتـیـگـه هـم قـالـگـن. عـرف و عـادت لـریـمـیـز تـوغـریـســـیـده کـتـابـلـر یـاز ســـَک بـیـلـه آز. بـای خـلـقـمـیـزنـیـنـگ بـای بـارلـیـک لـریـنـی قـیـســـقـه بـیـربـیـچـیـمـده تـولـیـق بـیـرشـــکـلـده بـیـان قـیـلـیـش امـکــانـســــیـز.

علی قوشچی (تخلصی; اصل اسم شریفی مولانا علاوالدین علی ابن محمد قوشچی سمرقندی) (1403 سمرقند-1474 استانبول) فلکیات شناس و ریاضیاتچی عالم، اولوغ بېک علمی مکتبی نینگ اَتاقلی نماینده لری دن بیری، اونینگ یقین شاگردی. امیرتیمور قرارگاهی نینگ باشلیغی نینگ اۉغلی. اولوغ بېک سرایی ده قرچیغه ی لر باغگنی اوچون اونی "قوشچی" دېیشگن. علی قوشچی باشلنغیچ معلوماتنی سمرقندده آله دی. اۉز معلوماتینی آشیریش اوچون 1414 ایران نینگ کرمان شهریگه باره دی و او یېرده گی مدرسه ده 3 ییل تعلیم آله دی، اینیقسه طبیعی فن لرنی خصوصاً فلکیات، ریاضیاتنی پخته اۉرگه نه دی، 1417 ییل سمرقندگه قیته دی. بو وقتده سمرقنده ده اولوغ بېک مدرسه سی قوریله یاتگن اېدی. علی قوشچی شو مدرسه ده هم تعلیم آلیشنی دوام اېتیره دی. قاضی زاده رومی و غیاث الدین کاشی لردن علم سیرلرینی اۉرگه نه دی. مدرسه نی بیتیرگچ شو یېرده فلکیات و ریاضیاتدن مشغولاتلر آلیب باره دی، علمی ایشلر بیلن مشغول بۉله دی. اولوغ بېک رصدخانه سینی قوریش ایشلریده هم فعال قتنه شه دی. شو دورده "حساب رساله سی" و "نجوم" رساله سی اثرلرینی یازه دی و علم اهلی آره سیده کتّه آبرو قازانه دی. 1428 ییلده اولوغ بېک رصدخانه سی ایشگه توشوریلگچ، بو یېرده اولوغ بېک رهبرلیگی ده کوزه تولر آلیب باره دی.  رساله لر یازیشده دوام اېته دی. اولوغ بېک نینگ "زیج جدید کۉره گانی" اثری یازیلیشده علی قوشچی نینگ هم حصه سی کتته.  1438 ییلده اولوغ بېک علی قوشچی نی ختای سلطنیتیگه اېلچی قیلیب یوباره دی، او ختای دن قیتیب کېلگچ، "ریاضیات و نجومی جغرافیه" اثرینی یازه دی.

میرزا اولوغ بېک دوریده سمرقند و بوتون ماورالنهرده طبیعی فنلر برابریده بدیعی ادبیات هم یوکسک درجه‌ده ترقی اېتگن. منبعلرده اولوغ بېک‌نینگ ادیبلر همده بدیعی ادبیات گه مناسبتی حقیده مهم معلوماتلر موجود. علیشیر نوایی‌نینگ «مجالس النفایس» فخری هروی‌نینگ «روضة‌السلاطین» و ابوطاهر خواجه‌نینگ «سمریه» اثرلریده اولوغ‌بېک کۉپراق استرانومیه (فلکیات‌شناسلیک) علمی بیلن شغللنسه‌ده گاهیده نظم گه میل قیلگنی تأکیدله‌نیب، اونینگ قلمی‌گه منسوب قوییده‌گی فارسی بیت کېلتیریله‌دی:

هر چند مُلک حسن به زیر نگین توست

شوخی مکن که چشم بدان در کمین توست

مضمونی:

گۉزه‌ل‌لیک مُلکی هر چند قۉل آستینگده بۉلسه‌ده

شۉخلیق قیلمه‌گیل که یامانلرنینگ کۉزی سېنگه تیکیلگن

^{فرغانه نینگ سولم  مرغیلان شهری گه قرشلی رِشتان قیشلاغیده 7 عصر باشلری، 511 هجری ییلی رجب آیی نینگ سککیزینچی کونی (میلادی 1123- 23 سپتمبر) عصر نمازیدن کیین اوشه دورنینگ بویوک فقیه لریدن بولمیش ابوبکر بن الخلیل عایله سیده ساغلام  بیر کودک دنیاگه کیلدی. اونگه علی دیب اسم بیردیلر. علی بن ابوبکر باله لیگیدن آق اوزیگه خاص خصلتلری بیلن عایله اعضالری مهرینی قازاندی. توغمه قابلیّت، طبیعی لیاقت، سیزگیر روح، توشونیش و انگلشده گی زیرکلیک باله نینگ هر بیر حرکتیده  کؤز گه تشلنردی.}

کول تیگین قبر تاشی یازووی تورک خاقانلیگی دولتی نینگ اجتماعی- سیاسی حیاتی، قبیله و خلقلرنینگ عرف- عادتلری، تیلی و معلوم درجه ده بدیعی سوز صنعتی بیلن تانیشتیره دی.

اورخون- ینیسی یادگارلیکلری نینگ اهمیتی: اورخون- ینیسی یازویده گی خاطره لر بیشینچی- سکیزینچی عصرلرنینگ جوده قیمتلی یادگارلیکلری دیر. اولر قبر تاشلریگه اوییب یازیلگن تاریخ و مرثیه لردن، تورلی خیل حجت، تمغا، پول و باشقه لردن عبارت. «تون یوکوک»، «اویوک- ارخان»، «بارلیق»، «تووه» و باشقه لرهم کول تیگین و بیلگه قاآن یادگارلیکلری سینگه ری مهم یادگارلیکلر دیر. بولر آلتای دن مغولستانگه قدر چوزیلگن بی پایان منطقه ده یشه گن خلقلر و قبیله لر تمانیدن یره تیلگن. متنلرده قرغیز، اویغور، اوغوز و ینه بیر قنچه خلقلرنینگ، قبیله لرنینگ ناملری تیلگه آلینه دی. آیریم تاریخی شخصلر او یا که بو نژادی قتله م گه منسوب کیشیلر صفتیده مجسم لنه دی. یادگارلیکلرنینگ تیلی بیر- بیریدن بیر مونچه فرق قیله دی. شولر اساسیده آیریم یادگارلیکلرنی حاضرگی معلوم بیر تیل نینگ قدیمگی یادگارلیگی دیب آیتیش ممکن. و. و. رادلوف، ویلهیلم تامسن و س. ی. مالوف ینیسی بوییده گی کوپچیلیک یادگارلیکلرنی قدیمگی قرغیز تیلیگه منسوب دیب حسابله یدیلر. بیراق یادگارلیکلرنینگ همه سینی هم شو طریقه معلوم بیر خلققه منسوب دیب حسابلب بولمه یدی، چونکه بو یادگارلیکلرنی یره تگن خلقلر و قبیله لر اوزاق تاریخی ترقیات دوامیده بیر- بیرلریگه چاتیشیب کیتدیلر، ماوراءالنهرده گی خوارزمی لر، سغدیلر و باشقه کوپگینه خلقلر بیلن اره لشدیلر، تورکی تیللر گروپیده گی تیللرده سوزلشوچی کوپگینه خلقلرنینگ اساسی نژادی بنیادینی تشکیل قیله دیلر، آلتینچی- سکیزینچی عصرلرده ماوراءالنهرده تورکی تیل جوده کینگ یایلدی.

          او

آلتینچی عصرنینگ اورته لریده آلتای، ییتی سوو مرکزی آسیاده گی تورلی قبیله و خلقلر بیرله شیب، تورک خاقانلیگی دیب اته لگن دولت وجودگه کیلدی. بیراق بو دولت مرکز له شگن دولت بولیمی، بلکه اون ته تورک قبیله سی نینگ فیدریشنی ایدی. تورک خاقانلیگیده گی قبیله و خلقلر اجتماعی- اقتصادی ترقیات نینگ تورلی باسقیچیده یشه ر ایدیلر. دهقانچیلیک بیلن شغلله نوچی اوتراق اهالی بیلن بیرگه چارواچی کوچمنچیلر هم جوده کوپ ایدی، اوتراق اهالی پدر شاهی- فیودال باسقیچیده یشه سه، کوچمنچی اهالی اساساً پدر شاهی جامعه توزومی باسقیچیده بولیب، اولرنینگ جامعه سی طبقاتی ضدیتلر چوقورله شووی و تابعلر نینگ کوپه ییب باریشی بیلن استه- سیکین ساده له شیب بارماقده ایدی. دولت باشیده «خاقان» و خاقان زاده لر نینگ کینگاشی «قورولتای» توره ر ایدی، قبیله باشلیقلری «بیگ» ییریک عملدارلر «تگین»، «شادی» و باشقه ناملر بیلن، اهالی «بودون» یا که «قره بودون» نامی بیلن یوریتیلر ایدی، تورک خاقانلیگی، چین، بیزانس و باشقه مملکت لر بیلن سودا- ساتیق علاقه لریده بولگن دولت منطقه سیده یگانه حاکم دین بولیمی، آسمان عبادتی، زردشتی لیک، شامانیزم و باشقه آیین لر همده اولرنینگ سینکریتیک شکلی ترقه لگن ایدی.

 ینیسی دریاسی حوزه سیده گی رون یازوی یادگارلیکلری اون سکیزینچی عصرنینگ باشلریده روس خدمتچیسی ریمیزوف خبری و سونگره سویدن لیک صاحب منصب یاگن ستر لینبیرگ و عالم میسیر شیمیدت اثرلریده گی معلومات آرقه لی علم و فنگه معلوم بولگن ایدی. بیراق اوزاق وقت دوامیده عالملر بو یادگارلیکلرنی اوقیب انیقله شگه موفق بولالمه دیلر. اون توقوزینچی عصرنینگ بیرینچی چاریکیده «سیبیرسکی ویستنیک» (سایبریا خبرلری) مجله سیده گریگوری سیپاسکی نینگ ینیسی یادگارلیکلری حقیده مقاله سی باسیلدی. بو مقاله لاتین تیلیگه ترجمه قیلیندی. یادگارلیکلر حقیده گی معلومات کوپ مملکتلرنینگ عالملریگه معلوم بولدی. لیکن تیکشیریش و یازونی اورگه نیش اقداملری ینه نتیجه بیرمه دی، چونکه یادگارلیکلرنینگ «رمزی» آچیلمه دی.

اؤزبیک تیلی آلتای تیللر عایله سی نینگ تورکی تیللر تورکومیگه کیره دی.

اؤزبیک ادبی تیلی تاریخی قوییده گی دورلرنی اؤز ایچیگه آله دی:

میلاد دن آلدین گی دورلردن تا  10 نچی عصرلرگه چه بؤلگن دور. بو دور ده گی تیل فن ده قدیمگی تورکی تیل دیب یوریتیله دی. قدیم گی خلق آغزه کی ایجادی نمونه لری، اؤرخون-اِنه سای یادگار لیک لری(6-7 عصرلر) شو تیل ده یره تیل گن.

10-14 نچی عصرلرده عمل ده بؤلگن تیل اسکی تورکی تیل دیب اَتهله دی. محمود کاشغری نینگ "دیوان لغات التورک" ( تورک تیللری دیوانی)، یوسف خاص حاجب "قوتدغو بیلیگ" ( سعادت گه یوللاوچی بیلیم )، احمد یوگنهکی نینگ "هیبت الحقایق" ( حقیقت لر ارمغانی)، خوارزمی نینگ  "محبت نامه"، ربغوزی نینگ "قصه ربغوزی" اثرلری شو تیل ده یره تیلگن.

15 نچی عصردن 19 نچی عصرنینگ ایککینچی یریمیگه چه قؤللنگن تیل اسکی اؤزبیک ادبی تیلی دیب ناملنگن. عطایی، سککاکی، سیفی سرایی، لطفی، علیشیر نوایی، بابر، مشرب، توردی، مخمور، گلخانی، مقیمی، فورقت، ذوقی و باشقه کوپلب ایجادکار لرنینگ اثرلری شو تیلده یره تیلگن.

19 نچی عصر نینگ ایککینچی یریمیدن حاضر گی دور گه چه ایشلتیب کیله یاتگن تیلیمیز حاضر گی اؤزبیک ادبی تیلی دیب اَتهله دی. حاضر گی کونگه چه یره تیلگن برچه اثرلر حاضرگی اؤزبیک ادبی تیلی نینگ نمونه لری حساب لنه دی.

اسکی اؤزبیک تیل نینگ رواجی بویوک علیشیر نوایی نینگ نامی بیلن باغلیق دیر. او اسکی اؤزبیک تیل نینگ کِنگ امکانیت لریدن فایده لنگن حالده عجایب اثرلر یرهتیب گنه قالمسدن، بو تیلنی علمی جهت دن چوقور تدقیق قیلوچی "محکمه اللغتین" ناملی یریک علمی اثرهم یازدی و اونده اؤزبیک تیلی نینگ باشقه تیللردن هیچ کم ایمس لیگینی ایشانرلر مثالی بیلن اثبات لب بیردی.

سلطان حسین میرزا بایقرا، امیر تیمور نسلیدن بولیب اونینگ آته سی "میرزا منصور، میرزا بایقرا اوغلی دیر. حسین میرزا بایقرا هجری قمری 842 نچی ییلی ـ میلادی 1438 نچی ییلی، هرات شهریده توغیلگن. ظهیرالدین محمد بابرشاه اوزی نینگ بابرنامه کتابیده، حسین بایقراولادتي ونسبي باره سيده شوندای ديب یازه دی: ولادتی سکیز یوز قرق ایککی ده هرات شهریده، شاهرخ میرزا زمانیده ایدی، سلطان حسین میرزا بن منصور بن بایقرا بن عمر شیخ بن امیر تیمور. منصور میرزا بیله بایقرا میرزا پادشاهلیق قیلغان ایمس. آنه سی فیروزه بیگم ایدی، تیمور بیک نبیره سی. سلطان حسین میرزا، میران شاه میرزا نینگ هم نبیره سی بولور ایردی. سلطان حسین میرزا، کریم الطرفین ایدی.

بابا رحیم مشرب ( 1653 – 1711) اوزبیک کلاسیک ادبیاتی نینگ پارلاق یولدوزلریدن بیری صفتیده عصرلرآشه اوزیدن ترقتگن نوربیلن قـلب وروحیمیزنی یاریتیب، اوزیا قیملی شعـرلری بیلن خلقیمیزگه منظور بولیب کیلما قده.

او، هم صوفی، هم لیریک وفیلسوف شاعـر، عین حا لده انسان سیور متفکر وایرکین تفکر یلاوداری، عدالتسیزلیک که قرشی کوره ش فدایی یولچیسی ایدی.

امیر تیمور ابن امیر تره غای 1336 ایل 9 اپریل آییده کیش (شهر سبز) ولایتی نینگ خؤاجه ایلغار قیشلاغیده دنیاگه کیلگن. اونینگ آته سی امیر محمد تره غای برلاس اولوسیگه منسوب بیکلریدن، بهادر جنگچی، علما و فضلاگه اخلاصمند، علم اهلیگه حامی و اشتیاقمند کیشی بؤلگن.

امیر تیمور نینگ یاشلیگی حقیده معلوماتلر کم اوچره سه- ده، ایریم منبعلرگه قره گنده، او یاشلیگیده خط- سواد چیقریب، اؤز دوری نینگ طبیعت، ریاضیات، فلکیات، معمارچیلیک و تاریخ علملرینی اؤرگنگن. امیر تیمور بیلن صحبتلشیش شرفیگه میسّر بؤلگن بویوک عرب فیلوسوفی ابن خالدون جهانگیر تورک، عرب، فارس خلقلری تاریخینی، دینی، دنیاوی و فلسفی بیلیملرنینگ مرکب جهتلریگچه یخشی اؤزلشتیرگنینی تأکیدله یدی.

اۉچمس ایزلر: تأریخدن معلوم بۉلیشیچه، افغانستان- تورکی خلقلرنینگ قدیمی و تأریخی وطنی حسابلَنه‌دی. افغانستان دېگن سیاسی- جغرافی حدود اۉرته گه کېلمسدن آلدین بو یورتده، تورکی سلاله‌لر اوزون ییللر بیرین- کېتین حُکم سوریب کېلگنلر. میلاددن آلدین هونلر، کوشانیلر و اوندن کېیین یفتلیلر (هفتالیتلر) سلطنت قوریب، بویوک مدنیت یره‌تیب، اۉزلریدن اۉچمس ایز قالدیریشگن. شونینگدېک، رتبیل شاهلر، کابل شاهلر، قرلوق شاهلر، قاره خانیلر، غزنویلر، سلجوقیلر، موغول‌لر، تیموریلر، بابر و اۉنینگ اولاده‌لری، شایبانیلر، افشاریلر، اشتر خانیلر و نهایت جنوبی تورکستان اۉزبیک خانلیکلری (خلم خانلیگی، بلخ خانلیگی، آقچه خانلیگی، سرپل خانلیگی، شبرغان خانلیگی، اندخوی خانلیگی، میمنه خانلیگی) سیاسی سلاله‌لر صفتیده حکمرانلیک قیلیب کېلدیلر.

تورکچه، تورکی،…چغتای تیلی، اېسکی اۉزبېکچه،… اۉزبېکچه، اۉزبېک تیلی، اۉزبېکی،… سۉزلر و اتمه لرحقیده

اۉزبېک (تورک) لکسیکولوژی سیده تیل تۉغری سیده تورلی اتمه لر و لکسیمه لر قۉللـه نیلیب کېلگن و کېلماقده. بو مسأله ده گی خیلمه-خیللیک شونچه که اۉز-اۉزیدن اۉرته گه کېلمه ی، بلکه اونینگ تورلی تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و ادبی عینی و حقیقی عامللر و سببلری بار. زمان چۉزیغی، جانلی تیللر (اولر بیلن ادبی تیل هم) نینگ اۉزگریشی و رواجلنیشی، سۉز خزینه سینینگ دایمی اۉزگروچنلیگی، بشقه تیللر بیلن مناسبتده بۉلگنلیگی، تیلچیلیک ساحه سیده گی قۉلگه کیریتیلگن یوتوقلر نیگیزیده اونینگ لکسیک قاعده لری و خزینه سینی ترتیب-قاعده گه سالیش، تازه لش، ینگیلش و … لر کبی نرسه لر اساسی سببلردن سنه له دی.