ییگیرمه‌نچی عصر باشلریده تورکستان مدنی حیاتی‌ده یوز بېرگن اېنگ مهم اۉزگریشلردن بیری مکتب اۉقوو ایشلریده اۉزگریش بۉلدی. اولانی بو دورده جدیدچی‌لیک حرکتی‌گه قۉشیلیب، تاشکېنت‌ده‌گی جدیدلرنینگ فعال اشتراکچیلریدن بیری بۉلیب تنیلدی. اولانی ۱۹۰۴ ییلی‌ده میرآبادده، سۉنگراق دېگزېزلیق‌ده (۱۴-۱۹۰۳) خودّی شونده‌ی ینگی اصول‌ده، ینگیچه مکتب آچیب، درس بېردی و درسلیکلر یازدی. میلادی ۱۹۰۹ ییل‌ده مکتب معارف ایشلریگه یاردم بېرووچی «جمعیت خیریه« آچیب، یېتیم باله‌لرنی اۉقیتدی. «ادبیات یاخود ملی شعرلر» ناملی تۉرت قِسم‌دن عبارت شعری تۉپلمی‌نینگ بیرینچی جُزینی نشر قیلدیردی. منور قاری، محمدجان پادشاه‌خۉجه‌یېو، تولا، رستم‌بېک یوسف‌بېکوف، نظام الدین خۉجه‌یېو، شاکرجان رحیمی کبی ترقی‌چی‌لر بیلن شریکلیکده «نشریات» (۱۹۱۴)، «مکتب» (۱۹۱۶) شرکتلرینی توزدی. «ترقی»، «شهرت» (۱۹۰۷)، «آسیا» (۱۹۰۸)، «توران» (۱۹۱۷) گزېته‌لرینی چیقَردی. ۱۹۱۸ ییل‌ده تورکستان شورالر حکومتی‌نینگ بیرینچی گزېته‌سی «اشتراکیون» نینگ تشکیلاتچیلریدن و اونینگ بیرینچی محررلریدن بۉلدی. او ساوېت دوریده تورلی مسوولیتلی لوازملرده خدمت قیلدی، قَیسی وظیفه‌ده ایشله‌مسین علم-معرفت ترقه‌تیش، تعلیم-تربیه مسأله‌لری بیلن شغللنیب کېلدی، بیلیم‌یورتلریده، عالی مکتبلرده اۉقیتووچیلیک قیلدی. ۳۴ -۱۹۳۰ ییللرده اۉرته آسیا دولت یونیورسیتیتی‌ده (حاضرگی تاشدو) دیپارتمنت‌نی باشقه‌ردی. او ۱۹۳۴ ییل‌ده وفات اېتدی.
اولانی ۱۹۲۷ ییل‌ده محنت قهرمانی عنوانی‌گه سزاوار بۉلدی. او ۳۰ ییل‌دن آرتیقراق ایجاد قیلدی. ۱۹۱۶ ییلگی مردکارلیک واقعه‌لری‌نینگ، سۉنگ انقلابی تلاتوملر و ملی-آزادلیک کوره‌شلری‌نینگ گواهی بۉلدی. اۉتگن دور ایچیده، اۉزی تأکیدله‌گنیدېک، «اۉنلب شعری توپلم، مکتب کتابلری و تۉرت تیاتر کتابی» قالدیردی. اونینگ مدنیتیمیز تاریخیده‌گی اۉرنی حقیده گپ کېتگنده، ایکّی جهتینی علیحده تأکیدلش ضرور؛ پیداگوژیگ فعالیتی و ادبی بدیعی ایجادی. اونینگ پیداگوژیگ فعالیتی، تعلیم-تربیه حقیده‌گی فکرلری ییگیرمه‌نچی عصرنینگ باشلریده ینگی باسقیچ‌گه کۉتریلگن معرفتچی‌لیک‌نینگ خصوصیتلرینی بېلگی‌لش‌ده مهم منبعلردن دیر.
اولانی مکتبی، اېرکین تربیه اساسی‌گه قوریلگن، دنیاوی و ایلغار علم-فن‌نی باله‌لرگه اۉرگه‌تیشنی اۉز آلدیگه اساسی وظیفه قیلیب قۉیگن، یاشلرنی مملکت‌نینگ اجتماعی-سیاسی حیاتی‌گه اره‌لشه آلیش قابلیبی‌گه اېگه بۉلیشینی تأمینله‌یدیگن حقیقی خلق مکتبی بۉلدی. ادیب بو مکتبلر اوچون درسلیکلر توزدی. اونینگ اوّلگی صنف شاگردلری اوچون «بیرینچی معلم» (۱۹۱۱) اکتو‌بر اۉزگریشیگچه تورت مرتبه، «الف‌بې‌دن سۉنگگی اۉقوو کتابی»، «ایکّینچی معلم» (۱۹۱۲) اوچ مرتبه قه‌یته نشر اېتیلگن. اخلاقی دیده‌کتیک مضمونده‌گی «تورکی گُلستان یاخود اخلاق» درس‌لیگی (۱۹۱۳) ییگیرمه‌نچی عصر باشلری اجتماعی پېداگوگیک فکر ترقیاتی‌ده علیحده ا‌ۉرین اېگه‌له‌دی. اونده تربیه و اخلاق مسأله‌لری بیرینچی مراتبه ییگیرمه‌نچی عصرنینگ طلب و احتیاج‌لری نقطه‌ی نظریدن تحلیل قیلینگن. اولانی خُلقلرنی عنعنوی یخشی و یامان‌گه اجره‌تر اېکن، ملاحظه‌لرینی گیپاکرا‌ت، پله‌تان، اریستاتېل، سعدی شېرازیی، بېدل فکرلری بیلن دلیل‌له‌گن حال‌ده زمانوی‌لیکنی اساسی مېزان قیلیب آله‌دی. ادیب وطن محبتینی اونینگ اوچون کوره‌شماق‌نی اېنگ یخشی انسانی خُلقلردن حسابله‌دی. وطن- بو هر بیر کیشی‌نینگ توغیلیب اۉسگن شهر و مملکتی. اونی قدرله‌ماق، سېوماق، یشه‌رتماق کېره‌ک. شاعر وطن و اونگه محبت دېگن‌ده شونی توشونگن اېدی. تیل‌گه، مدنیت‌گه محبت اېسه، هر بیر کیشی‌نینگ اۉز خلقی‌گه بۉلگن محبتی‌دیر: «هر بیر ملت‌نینگ دنیاده بارلیغینی کۉرسه‌ته‌دورگان آیینه‌ی حیاتی تیل و ادبیاتی‌دیر. ملی تیل‌نی یۉقاتما‌ق ملت‌نینگ روحینی یۉقاتماق‌دور».
اولانی هجران، نبیل، اینده‌مس، شهرت، تنگری‌قولی، ثریا، شپه‌لاق، چال، اب، چېگه‌بای، عبدالحق تخلص‌لری بیلن شعر، حکایه‌لر و مقاله‌لر یازگن. شونی ایتیش کېره‌ک‌که، اولانی انچه مرکّب حیات و ایجاد یۉلینی باسیب اۉتدی. او ادبیات‌گه غایوی کوره‌ش‌لر غایت کېسکین‌لشگن بیر دورده کیریب کېلدی. هېچ ایکّی‌لنمس‌دن معرفت و ترقیات اوچون کوره‌شیشینی مسلک اېتیب قبول قیلدی. شاعر شعریتی بیلن تنیشر اېکن‌سیز، قیزیق بیر حال‌گه دوچ کېله‌سیز. اونده بیرارته عشقی شعر یۉق. او اجتماعی معمالرنی، اېل-یورت غمینی مهم‌راق بیله‌دی. خلق و وطن بخت‌سیزلیگی آلدیده هر قنده‌ی محبتنی رد اېته‌دی. اۉز آنه‌دیارینی به‌مثالِ «یار کبی سېوه‌دی». بوتون مِهرینی شونگه بغیشله‌یدی. عصریمیز باشلری تورکستان تقدیریده غایت مسوولیتلی بۉلگن، اونینگ حیات ممات مسأله‌سی حل قیلینه‌یاتگن بیر پیت اېدی. بونی اولانی دَورنینگ پېشقدم ضیالی‌سی، ییریک معرفت‌پرور، جدیدلر تعلیماتی‌نینگ فعال طرفداری صفتی‌ده تېزده ایلغب آلدی.
دستلبکی پواېتیک اثرلری «ادبیات یاخود ملی شعرلر» (تورت جُز)، «مکتب گُلستانی» (۱۹۱۶)، «مردکارلر اشوله‌سی» (۱۹۱۷) کتابلری‌ده و «سبزه‌وار» تذکره‌سی (۱۹۱۴) همده وقتلی مطبوعات صحیفه‌لریده چاپ اېتیلگن اثرلری‌دیر. اولرده علم-معرفت ترغیب قیلینگن، جهالت و نادان‌لیک، اېسکی توزوم‌نینگ اجتماعی-اخلاقی اساسلری قاره‌لنگن، آزاد و بختیار زمان حقیده فکر یوریتیلگن. شو جهت‌دن اولانی‌نینگ بو دورده‌گی شعرلری حمزه، عنبر آتین پاېزیه‌سیگه آهنگداش‌دیر. اولانی برماق وزنینی ادبیات‌ده کېنگ قۉلـله‌گن. ملی کویلرگه ماسلب شعرلر یازگن و پاېزیه‌نینگ امکانیتلرینی باییتگن.
اولانی‌نینگ ادبیات آلدیده‌گی مهم خدمتلریدن بیری شو بۉلدی‌که، او مردکارلیک شعریتی دېب اته‌لگن ینگی ادبی حادثه‌نینگ یره‌تووچیلریدن بۉلدی. ۱۹۱۶ ییلگی مردکارلیک واقعه‌لرینی افاده‌لاوچی «بیر مردکارنینگ آته‌سی اۉغلی‌گه ایتگن سۉزلری»، «آنه‌سی‌نینگ اۉغلی‌گه ایتگن سۉزلری»، «افسوس» کبی شعرلر یازدی. آنه یورت‌دن اوزاق شِمال‌نینگ قارلی-موزلی یېرلریگه، جبهه آرقه‌سیده‌گی قاره خدمت‌گه آلیب کېتیلگن مردکارلرنینگ خیرلشوو منظره‌لرینی، حق‌سیزلیکنی یاریتدی. بو شعرلرنینگ آهنگ و اسلوبی خلق قۉشیقلریگه غایت یقین بۉلیب، اولر خلقیمیزنینگ ملی اویغآنیشی‌ده مهم ا‌ۉرین توتدی.
اولانی ۱۹۱۷ نچی ییل فبروری انقلابینی خورسندچیلیک بیلن کوتیب آلدی («قوتولدیک»، «یاتمه» شعرلری). اکتو‌برگه بغییشلب «حُریت مارشی» (۱۹۱۹)، «ایشچیلر قولاغیگه» کبی شعرلر یازدی، ینگی سوسیالیستیک توزومنی اولوغله‌دی. لېکن کۉپ اۉتمه‌ی، روس ساوېت توزومی اېسکی چار توزومی‌نینگ آلدینگیدن بدترراق شکلی اېکنلیگینی، ساوېت سیاستی ریاکارلیک اساسی‌گه قوریلگن‌لیگینی انگله‌ی باشله‌دی. جمله‌دن، طنطنه‌وار وعده قیلینگن اېرکین‌لیک‌نینگ بېریلمه‌گن‌لیگی شاعر ایجادیده غمگین توشکون آهنگلرنینگ پیدا بۉلیشی‌گه آلیب کېلدی («هفته‌لیک ساعت‌ده» ۱۹۱۹). شولرگه قره‌مه‌سدن اولانی تورلی موضوعلرده شعرلر یازدی. ۲۰-۱۹۱۹ ییلگی افغانستان سفری‌گه دایر «افغان سیاحتی» کونده‌لیکلری اېسه مملکتیمیزنینگ یان قۉشنیمیز بیلن اۉزارا دۉستلیک، تاتوولیک علاقه‌لری‌نینگ اۉرنه‌تیلیشی تاریخینی اۉرگنیش‌ده مهم اهمیت‌گه اېگه.
اولانی اۉزبېک تیاتری‌نینگ اساسچی‌لریدن اېدی. او ۱۹۱۳ ییل‌ده «تورکستان» تیاتر تروپّه‌سینی توزدی. «تورکستان» اۉزی‌نینگ قطعی نظامینی هم اعلان قیلگن اېدی. اونینگ تشکیلاتچی‌سی هم، غایوی-بدیعی رهبری هم اولانی اېدی. تروپّه «زهرلی حیات» (حمزه)، «بخت‌سیز کییاو» (عبدالله قادری) کبی ییگیرمه‌نچی عصر باشلری اۉزبېک درامه‌سی‌نینگ اېنگ یخشی نمونه‌لرینی صحنه‌لشتیرگن، تیاتر آذربایجان دراما‌تورگ‌لری اثرلری («بدبخت کېلین»، «خۉر-خۉر»، «جهالت»، «اولیک‌لر»، «جای اجاره‌گه آلگن کیشی»، «من اۉلمیشه‌م»، «لیلی و مجنون»، «اصلی و قره‌م») نی اۉزبېکچه‌گه ترجمه قیلیب صحنه‌گه قۉیگن. اولانی‌نینگ اۉزی مه‌للو («لیلی و مجنون»)، فیضی‌بای («بخته‌سیز کییاو»)، علی‌بای («تۉی»)، بای («پدرکُش») رۉللرینی اجرا اېتگن.
اولانی «ادواکات‌لیک (وکیل‌لیک) آسان‌می؟» (۱۹۱۴)، «پینک» (۱۹۱۵) کمیدی‌لری، ۱۷ -۱۹۱۴ ییللرده یازگن «بیز و سیز»، «پورتگالیه انقلابی»، «ایکّی سېوگی» کبی فاجعه‌وی اثرلری بیلن اۉزبېک درامه‌سی‌نینگ میدان‌گه کېلیشی و تیاترچی‌لیک‌نینگ خلق آره‌سیگه رواج بیریشی‌گه مهم حصه قۉشدی. وکیل دوران‌بېک آرقه‌لی تورکستانده‌گی حقوق‌سیزلیک، دنیادن خبرسیزلیکنی فاش اېتدی. «وکیل‌لیک آسان‌می؟» دېگن اثریده بیر قطار کۉکناری و قماربازلر سیماسینی یره‌تیب، معنوی تورموش‌نینگ توبن بیر حال‌گه کېلیب قالگن‌لیگینی کۉرسه‌تدی. مانرخیه‌گه قرشی کوره‌ش، بیراغی آستیده کېچگن ۱۹۱۰ ییلگی پورتگالیه انقلابی، ۱۹۰۹ ییلی تورکیه‌ده یوز بېرگن «یاش تورکلر» انقلابی («ایکّی سېوگی») حقیده یازیب، ادبیاتیمیزده موضوع و غایه‌لر کۉلَمینی کېنگه‌یتیردی. «بیز و سیز»ده اېسه ییگیرمه‌نچی عصر باشیده‌گی تورکستان‌نینگ اېسکی‌لیک و ینگی‌لیک باره‌سیده‌گی کوره‌شینی انیق تقدیرلر مثالِده یاریتیب بېردی.
اولانی اساسی ایجادی فعالیتی‌نینگ اېنگ سېرمحصول ییل‌لری ۱۹۱۷ ییلده‌گی اکتو‌بر تۉنتریشی‌گه قدر بۉلگن دورگه تۉغری کېله‌دی. اولانی ایجادی آلتمیش-ییللرنینگ آخریدن اۉرگنیله باشلندی. حاضرده اونینگ تورلی ژانرلرده‌گی اثرلریدن نمونه‌لر علیحده کتابلر حالی‌ده چاپ اېتیلگن.
منبع: «منعویت یولدوزلری» کتابی (عبدالله قادری نامیده‌گی خلق میراثی نشریاتی، تاشکېنت، ۱۹۱۹)، لاتین‌دن عرب الفباسی‌گه اوگیرگن الماس بیانی بولوت
:: اۉخشش موضوعلر:
مقاله لر ,
ادبیات ,
تیل-لغت ,
اۉزبېک ضیالی لری ,
,
:: باغله نیش لر:
عبدالله اولانی، اولانی ,
:: اوشبو مطلبنی کۉریش : 153
|
بها قوییش : 0
|
بها قویگن کیشیلر سانی : 0
|
برچه بهالر : 0
);
background-repeat:no-repeat; background-position: center top">
بیزگه قوشیلینگ
قوشیلیش
مطلبلر ستاتیکی
تشریف بویورگنلر ستاتیکی
