« دیکه میران» اثریده گی کۉپلب سوژه لرنی شرق آغزه­کی و یازمه ادبیاتیدن آلگن(جاوه نی بوککچچو) مثنوی و معنوی ده گی قطار حکایه لر اساسیده ناویل لر یره­تگنلیگی معلوم.

مولانا 1207-ییلده قدیمی بلخ شهریده اۉز دوری نینگ مشهور متصوف دانشمندی، ییریک خطیب و واعظی بۉلگن بهاوالدین ولد عایله سیده دنیاگه کېله­دی.

بهاوالدین ولد اصلیده شیخ نجم الدین کبرا( 1135-1221) نینگ مجدالدین بغدادی، سعدالدین هموی، سیف الدین باخرزی، بابا کمال جندی کبی 300 گه یقین زبردست شاگردلریدن بیری حسابلنردی. جلال الدین 12 یاشیده اونینگ آته-آنه سی هم مغول باسقینی خطریدن قاچیش، هم حج فریضه سینی ادا اېتیش نیتیده بلخ نی ترک اېته­دیلر.

1230 ییلدن بو عایله قونیه ده قۉنیم تاپه­دی. یاش جلال الدین شام، حلب، دمشق، قیصری و باشقه ییریک علم مرکزلریده 7ییل تعلیم آله­دی، اۉز دوری نینگ اېتوک دانشمندی بۉلیب اېتیشه­دی. تنیقلی رومی شناس زرین کوب تعبیری بیلن ایتگنده، مولانانینگ 68 ییل لیک عجایبزل،  عمری باشدن آیاق بیر شعر،غزل ، بې تکرار تغیانلی  اشعار جریانی، صداسی و بانگی بیلن یۉغیریلیب اۉتدی.

مولانا رومی اۉزیدن کېینگی اولادلرگه 5 مهم و قیمت بها اثر قالدیردی:

1. "دېوان کبیر" ،" دېوان شمس تبریزی"، "دېوان شمس الحقایق" دېگن ناملر بیلن مشهور دېوان. غزل ورباعی لردن عبارت.

2. "مثنوی –معنوی" 25700 بیت دن عبارت بې بها تصوفی- عشقی اثر. سۉنگی ییللرده تنیقلی اۉزبیک شاعری جمال کمال تامانیدن بیرینچی و ایکینچی جلدلری، شاعر عسقر محکم تامانیدن بیرینچی جلدی اۉزبېک تیلیده نشر اېتیلدی.

3. "فیه مافیه"( ایچنگده­گی ایچینگده دیر)- مولانانینگ صحبتلریدن عبارت فلسفی کتاب. 1998 ییلده تاشکېنتده اۉزبېک تیلیده نشر اېتیلدی.
4. "مواعظ مجالس السبعه"- بو اثر رومی نینگ اېتتی اۉگیت و پند- نصیحت لریدن عبارت.

5. " مکتوبات"- مولانینگ تورلی دورلرده زمانداش لریگه یازگن مکتوبلریدن تشکیل تاپگن تۉپلم.

جلال الدین رومی ایجادی یوکسک بدیعی لیگی بیلن اېمس، بلکی منطق کوچی، فلسفی فکرلرگه بایلیگی بیلن هم کتته تاثیر قوتّگه اېگه. شاعرنینگ« موهوم منطقی کته گوریلرده اېمس، بلکی آتشین شاعرانه  تمثاللر واسطه سی» تلقین اېتیلگن طبعیت و جمعیت حادثه لری نینگ دایمی اۉسیش ، اۉزگریشده اېکنی، اېسکی نینگ یۉقالیب، ینگی نینگ پیدا بۉلیشی- « دنیانینگ ضدیت لر بیرلیگیده­گی ضدیتلر جنگی» دن عبارت لیگی تۉغریسیده­گی قره­شلری بویوک نیمیس فیلسوفی جیوگیلیوشگ  اعترافیچه، اونته دیالکتیک میتود یره­تیش گه یاردم بېرگن. یاگی اولوغ متفکر حسن و عشق تارتیلیشی مثالیده بیرینچی بۉلیب عالم نینگ اساسیده  اۉز ارا تارتیشیش کوچلری یاتیشی  حقیده­گی فکرنی اۉرته گه تشله­یدی کی، مذکور قانون نینگ چیندن- ده عمل قیلیشی نی بیر نېچه عصردن کېین انگلیس عالمی نیوتن کشف اېتدی.

جلال الدین رومی ایجادی عثمانلی تورک ادبیاتی نینگ سرچشمه سی حسابلنه­دی. زیرا، شاعرنینگ ملتی- تورک، کېلیب چیقیشی- تورکستانلیک. اونینگ بی بی سی  علاوالدین محمد خوارزمشاه نینگ قیزی  بۉلگن. مولانا تولد تاپگن بلخ شهری او دورده خوارزمشاه لر دولتیگه قرر اېدی. بلخ  اوزاق عصر لر مابینیده تۉران مولکی نینگ مشهور شهرلریدن بیری سنه­لیب کېلگن.

جلال الدین رومی شعریتی نی، اساسن، الهی عشق بیلن باغله­شه دی.  بو بی چیز اېمس. زیرا مولانا اۉزی نینگ 53 مینگدن آرتیق مصرع نی اۉز ایچیگه آلگن« مثنوی- معنوی» سی 84 مینگ مصرع دن عبارت« دېوان کبیر»( « اولوغ دېوان») یده یېر و کۉک نی سروری  بۉلمیش الله کریم نی و اونینگ زمینیده­گی خلیفه سی حضرت انسان نی اولوغله­یدی.

معلوم کی، جلال الدین رومی اۉز دوری نینگ عنعنوی ادبی تیلی بۉلمیش فارسی ده ایجاد قیلگن. بیزده شاعر ایجادینی اۉرگه­نیش و ترغیب اېتیش ردی فیش نینگ« جلال الدین رومی» دېب نامله­نگن تاریخی- بیوگرافیک رومانینی ترجمه قیلیش بیلن باشلندی( روسچه دن  جی. کمال ترجمه سی)

 شوندن کېین  ش. شاه محمد اوف رومی غزل لری، رباعی لری و مثنوی لریدن بیر نېچه ته سینی اۉزبېکچه گه اۉگیریب، فارس ممتاز شاعرلری اثرلریدن تشکیل تاپگن «انجولر عمانی» کتابیده اعلان قیلدی.  ج. کمال اېسه اول رومی رباعی لری و مثنوی لریدن نمونه لر ترجمه قیلیب،« اوچماققه قنات یۉق ولی اوچگی من» نامی بیلن علاهیده کیچیک کتاب  حالیده  نشر اېتتیرگن بۉلسه، یقینده بویوک« مثنوی- معنوی» ترجمه سینی نهایه سیگه یېتکزدی. جمعی آلتی کتابدن عبارت بو اولوغ اثرنینگ 4 ته سی  باسمه دن چیقدی.  ا.محکم« مثنوی» نینگ بیرینچی کتابی بیر قسمینی شرحلری بیلن اۉزبېکچه لشتریب، نشر قیلدیردی.

حضرت علیشیرنوایی" استاذلر استاذی" دېب شرفله گن، عبدالرحمان جامی اېسه "او پیغمبر اېمس، اما پیغمبرلیک کتابی بار" دېب اولوغ لگن مولانا جلال الدین بلخی- رومی 1273- ییل نینگ ایزغیرینلی قیش کونلری نینگ بیریده وفات اېتگن.

مولانا رباعی لریدن ترجمه لر:

اگر اۉلسم تنیمنی کېلتیرینگ، دۉستلر،

وجودیمنی نگاریمگه بېرینگ، دۉستلر.

لبیمدین بۉسه آلسه اول مسیحهیم،

تیریلسم گر- یقا توتمه­ی تورینگ، دۉستلر

* * *

عشقیمدین پاکراق آب زلال یۉق دور،

عشقیمدېک غم و درد حلال یۉق دور.

اۉزگه لر عشقی فقط حال بۉلسه گر،

منیم عشق نگاریمگه زوال یۉق دور.

* * *

لطف اېتسنگ تاش هم جانانه بۉلغی،

اۉشل دم شېوه سی مستانه بۉلغی.

زلفینگ نینگ زنجیری گر بۉلسه ظاهر،

لقمان حکیم هم دېوانه بۉلغی

***

جمالینگ نمازیم، کۉزینگ دیر رۉزه­م

لبینگ عشقیده من- گدا، دریوزیم*.

عیبلی من، نېته­ی، یار، سرخوش اېدیم من،

سووینگنی ایچیدیم او سیندیردیم کۉزه­نگ.

* دریوز- گدا- هیچ نرسه سیز آدم

* * *

عشقینگ آتشیدن مېن تامچی گه زار

خیالینگ توشلریمده منگه یادگار

سووینگ شراب ینگلیغ یاندیردی منی

چرخ فلک دېک ایله نور من ناله کار.

* * *

ایت، نېچون عاشق مدام دل دن جدا؟

یارنینگ زلفینی دېب بۉلغی ادا.

جا اېرور عاشق دلی رباب ارا،

پرده سیده یاشیرین مونگلیغ صدا

* * *

زلفی نین هر تاله سین بیر جانی بار،

زلفی نین دردیده من بۉلدیم خمار.

سن دېمه: "واه، مونچه کۉپ غم- حسرتینگ؟"

حسرتیم حورلقا نازیچه بار.

خورشید دوران ترجمه سی

نی نامه
نی نامه ده گی ایلک اۉن سککیز بیت

مثنوی ده گی ایلک 18 بیت
بشنو از نی چون حکایت میکند،

از جدایی ها شکایت میکند

تینگله بو نی نې حکایت ایله­گی،

اول جدالیقدین شکایت ایله­گی.

کز نیستان گرمرا ببریده اند،

از نفیرم مرد و زن نالیده اند.

ایله­گچ ایرا نیستاندین بو دم،

سینه خواهم شرح- شرح از فراق

تابگویم شرح درد اشتیاق.

ایریلیق دن پاره سینه ایستره­م،

تاکی دردیم شوقیدین شرح ایلره­م.

هرکسی که دور ماند از  اصل خویش،

باز جوید روزگار وصل خویش.

کیم کی ایریلگن اېرور اۉز اصلیدین،

ایسته­گی تکرار نشان اول وصلیدین

من به هر جمعیتی نالان شدم،

جفت خوشحالان و بدحالان شدم.

مېن بو آدم قومی ایچره نی اېدیم،

شاد و غمگین  ایلکیده بیرده­ی اېدیم.

هرکسی از ظن خود شد یارمن

از درون من نجُست اسرار من.

هربیری اۉز شبهه سیدین یار اېدی،

بیلمه­گی لېک ایچده نې اسرار اېدی.
سِر من از نالهء من دور نیست،

لیک چشم و گوش را آن نور نیست.

سیرلریم اېرمس فغانیمدین ییراق،

یۉق اېرور کۉزلر ایچینده نور بیراق.
تن زجان و جان زتن مستور نیست،

لیک کس را دیدی جان دستور نیست.

بیر-بیریدن تن و جان پنهان اېمس،

کیمسه گه جان کۉرماغی فرمان اېمس.
آتش است این بانگ نای و، نیست باد،

هر، کی این آتش ندارد نیست باد.

نی آوازی غم اېرور کیم یېل اېمس،

کیمده اول غم بۉلمسه، اول اېل اېمس.
 آتش عشق است- کاندر نی فتاد،

جوشش عشق است- کاندر می فتاد.

نی ده­گی آتش هم اصلی عشق اېرور،

می ده­گی قه­ینش- ده اصلی عشق اېرور.

نی حریفی هر کی از یاری بُرید،

پرده هایش پرده های ما درید.

یاردین ایرولرغه نی هم یار اېرور،

پرده سیدین پرده لر صد پاره دور.
 همچو نی زهری و تریاکی کی دید،

همچو نی دمساز و مشتاقی کی دید.

نی ده­یین آغو یو افیون کیم بیلور،

نی­ ده­یین همدم و شیدا کیم بۉلور
 نی حدیث راه پرخون میکند،

قصه های عشق مجنون میکند.

قان بۉلیب یۉللر، کلامین شوقیدن،

سۉیله­گی نی قصه مجنون عشقی دن. 
محرم این هوش جز بی هوش نیست،

مر زبون را مشتری جز گوش نیست.

محرمی دیر هوشنی هوش سیزلر- کی، بس،

تیلگه طالب دیر- قولاقدین اۉزگه مس.
درغم ما روزها بیگاه شد،

روزها با سازها همراه شد.

بۉلدی تون، غم بیرله کون بیزلر اوچون،

اېردی همراه، سۉزبیلن کونلر جنون.
روزها گر رفت گو: رو باک نیست،

تو بمان، ای آنکه چون تو پاک نیست.

 اۉتسه کونلر ایتکی: پروا بۉلمه­گی،

سېن فقط قال، سېنده­یین پاک اۉلمه­گی.
هرکی، جز ماهی ز آبش سرشد،

هرکی بی راه زیست، روزش دیر شد.

قانه دیر سوو بیرله کس، ماهدین بۉله­ک،

بې نصیب، کون اۉتماغین کوتماق کېره­ک.

در نی آباد حال پخته هیچ خام،

پس سخن کوتاه باید، والسلام.

تاپمه سه گر پخته دن هېچ نرسه خام،

کلته قیلگین سۉزنی اېندی، والسلام

کوثرترجمه سی